Politologia (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 22 styczeń 2018

Odsłon: 2468

Jak pisał francuski badacz Dominique Moïsi („Geopolityka emocji. Jak kultury strachu, upokorzenia, nadziei przeobrażają świat”), strach jest psychiczną reakcją w obliczu nadciągającego rzeczywistego lub wyolbrzymionego niebezpieczeństwa. To pewien stan emocjonalny jednostek i grup społecznych, który wyzwala odruchy obronne. Powoduje wyostrzenie uwagi na otoczenie, ale zdradza także słabe punkty ludzi i ich zbiorowości. Ma z pewnością funkcje mobilizujące, aby przeciwdziałać realnemu, bądź urojonemu zagrożeniu. Kiedy jednak przeradza się w obsesję, poważnie ogranicza zdolność do nawiązywania normalnych kontaktów, ma efekty paraliżujące.

Przesadny strach prowadzi do aberracji w postrzeganiu innych, wywołując paniczne reakcje obronne, pogarszające sytuację, a nie odwrotnie. Strach nie sprzyja budowie zaufania. Prowadzi raczej do eskalacji wrogości, narastania uprzedzeń i negatywnych nastawień. Potrafi spętać racjonalne myślenie, prowokować wybuch zbiorowych paranoi, ksenofobicznych histerii, podejrzliwości i wykluczenia.
Zjawiska te wystąpiły w stalinowskim Związku Radzieckim, ale także w III Rzeszy czy w Stanach Zjednoczonych w latach pięćdziesiątych XX wieku wskutek erupcji maccartyzmu.

We współczesnych stosunkach międzynarodowych największym źródłem obaw i lęków stał się terroryzm i jego pochodne (np. cyberterroryzm), a także masowy napływ obcych, imigrantów, uchodźców i wszelkiego rodzaju banitów. Społeczeństwa wielu regionów świata obawiają się negatywnych skutków globalizacji, niepewności gospodarczej, krachu na rynkach finansowych, katastrof ekologicznych i naturalnych, od globalnego ocieplenia po pandemie.
Strach ma związek z małą wiedzą, ale i niewielką kontrolą nad tym, co może wystąpić w przyszłości. Odradzanie się ruchów skrajnie prawicowych i nacjonalistycznych bywa w wielu krajach źródłem obaw, ale przez rządzących jest nieraz lekceważone, jakby brakowało skojarzeń z przeszłością, do czego mogą one doprowadzić.

Karmienie fobiami

Szczególnym obiektem uprzedzeń i negatywnych nastawień w stosunkach międzynarodowych jest Rosja, której zarzuca się powrót do polityki rewizjonizmu geopolitycznego, a nawet rewanżyzmu. W Polsce strach przed nią jest być może większy niż gdziekolwiek indziej. Może jeszcze na Litwie karmi się społeczeństwo podobnymi fobiami. Strach ten jest o tyle uzasadniony, że oba nasze państwa znalazły się między trybami nowej konfrontacji (w dużej mierze na własne życzenie), a ścierające się ze sobą machiny Ameryki i Rosji w razie ewentualnego zderzenia zmiażdżą wszystko, co napotkają na drodze.

W porównaniu do innych państw Rosja nie jest ani bardziej agresywna, ani groźna. Sami Rosjanie w swojej masie są przekonani o tym, że są narodem o nastawieniach pokojowych i przyjaznych, przewidywalnym i rozsądnym. Rządzący Rosją utrzymują z kolei, że nie mają żadnych zamiarów, aby zmieniać dzisiejszy świat według jakichś ideologicznych preferencji, tak jak to bywało za czasów ZSRR. Wprawdzie Rosja nie praktykuje demokracji w zachodnim rozumieniu, ale jest bliska Zachodowi ze względu na uznane standardy kapitalistycznej gospodarki. Rosjanie są beneficjentami globalizacji, korzystają ze swobody podróżowania i lokowania swoich zasobów w świecie na dogodnych dla nich warunkach. Nowe generacje obywateli Rosji nie zamierzają rezygnować z dobrodziejstw współczesnej cywilizacji i otwierania się na inne kultury. W tym sensie Rosja upodabnia się do innych zaawansowanych w rozwoju społeczeństw i państw. Byłaby skrajnie nieodpowiedzialna, gdyby działała na szkodę własnych interesów.

Jednakże potencjał Rosji, zwłaszcza wielkość armii oraz aspiracje mocarstwowe, w tym także charakter ustroju wewnętrznego, rodzą w sposób naturalny obawy w środowisku międzynarodowym. Najbardziej obawiają się jej Stany Zjednoczone, którym Rosja sprzymierzona na przykład z Chinami może rzucić poważne wyzwanie, jeśli chodzi o ich dominację w świecie pozimnowojennym. Aktorzy gry międzynarodowej obawiają się przede wszystkim ryzyka ewentualnej konfrontacji, którego nikt dokładnie nie potrafi oszacować. Podobnie jak nikt na świecie nie jest w stanie przewidzieć przyszłego rozwoju wydarzeń w samej Rosji.

Istotnym obciążeniem w postrzeganiu Rosji z zewnątrz jest niechlubna przeszłość jej poprzednich wcieleń ustrojowych, pamięć mniejszych sąsiadów o doznanych krzywdach ze strony agresywnego tyrana czy to za czasów carskich, czy komunistycznych. Na Zachodzie Rosja „straszy” już od XIX wieku, kiedy stała się ważnym mocarstwem zwycięskim w wojnach napoleońskich. Jako „żandarm” Europy zasłynęła swoją polityką opresji choćby na ziemiach polskich. Mało kto pamięta jednak, że na równych prawach uczestniczyła w utrzymaniu równowagi ładu powiedeńskiego aż do I wojny światowej, wchodząc w sojusznicze koligacje z mocarstwami zachodnimi.

Dorabianie gęby

Nie bez znaczenia w budowaniu strachu jest obecna polityka Moskwy w „bliskiej zagranicy”, która jest oceniana negatywnie jako ekspansywna i zaborcza. Zwłaszcza aneksja Krymu – niezależnie od uwarunkowań – jest traktowana jako źródło negatywnych nastawień i obaw przed kolejnymi tego rodzaju aktami. Przyjęło się twierdzenie, że „Putin w sposób dowolny zmienił podstawowe reguły współczesnych stosunków międzynarodowych, wtrąciwszy resztę świata w wir dyplomatycznej niepewności” (M. Kalb, Imperialna gra. Putin, Ukraina i nowa zimna wojna). Ze względu na swoją nieobliczalną – zdaniem polityków zachodnich – strategię, wprowadza do stosunków międzynarodowych poczucie paniki. Zwłaszcza państwa małe, w najbliższym otoczeniu Rosji, takie jak Gruzja, Estonia, a nawet Mołdawia po negatywnych doświadczeniach ulegają rozmaitym fobiom i obsesjom, co skłania je do „ucieczki” pod parasol ochronny NATO i Stanów Zjednoczonych. Sojusz ten jednak wraz ze swoim liderem nie jest wystarczająco wiarygodny w wypełnianiu zobowiązań, więc rodzi to kolejne obawy i nakręca spiralę niespełnionych oczekiwań.

Doszło przy tym do dziwacznej personifikacji polityki Rosji, jakoby za wszystkimi jej aktami stał sam prezydent o demonicznym nazwisku i patologicznej osobowości. Koncentrowanie uwagi na tym wątku doprowadziło do ogromnych uproszczeń i nieporozumień. Do języka powszechnego weszły przy tej okazji takie stwierdzenia, jak na przykład Angeli Merkel, że Putin stracił „dyplomatyczny rozum” i żyje „w innym świecie”, czy Madeleine Albright, iż „pod wieloma względami karmi się złudzeniami”. Trzeźwo skontrował je sędziwy Henry Kissinger, który trafnie zauważył, że „demonizowanie Władimira Putina to nie polityka; to wymówka, że takiej polityki brak” (Kalb, s. 22-23).

Specyficznej retoryce antyrosyjskiej warto poświęcić jeszcze kilka zdań. Chyba nie ma na świecie innego państwa, które miałoby tak złą prasę poprzez zwykłe skojarzenia z pojedynczymi słowami, na przykład: samodzierżawie, bolszewizm, stalinizm, łagry, ale także sowietyzacja czy imperium. W tej terminologii wyraża się z jednej strony tragiczna prawda o rosyjskiej historii, z drugiej jednak otwiera się pole do budowania negatywnego wizerunku współczesnej Rosji.
Gdy Putin podejmuje próby regionalnej integracji w masywie eurazjatyckim, od razu pojawiają się skojarzenia o odbudowie imperium. Mało komu przychodzi do głowy, że przestrzeń poradziecka jest naturalnym obszarem oddziaływań rosyjskich w różnych wymiarach. Nie jest to bynajmniej odstępstwo od reguły, według której postępują inne potęgi. W przypadku Rosji jest to jednak nieomal zbrodnia. Rosjan oskarża się o amoralizm w polityce w postaci Realpolitik, tak jakby nie była ona wynalazkiem Zachodu. Podobnie jest z zarzutem o prowadzenie polityki divide et impera wobec Unii Europejskiej, co prowadzić ma do rozbijania jej jedności. Tymczasem powszechnie wiadomo, że Unia Europejska nie ma wspólnej polityki zagranicznej, trudno więc nie stosować wobec poszczególnych partnerów europejskich i jej jako całości odmiennych strategii. Zwłaszcza że Rosja ma wielowiekowe tradycje bezpośrednich więzi z wieloma państwami wchodzącymi dziś w skład tej struktury integracyjnej.

Apetyt na cudze

Strach można uzasadniać obiektywnymi uwarunkowaniami, jak i subiektywnymi zwidami. Od strony obiektywnej Rosja jest najbardziej rozległym terytorialnie państwem, którego nie można pomijać w żadnej grze geopolitycznej. Bogactwo ziem rosyjskich od wieków kusi tych, którzy z zewnątrz ostrzą sobie apetyty na rosyjską przestrzeń, nieprzebrane surowce i żyzną stepową glebę. W Stanach Zjednoczonych, które same do małych państw nie należą, od wielu lat odzywają się głosy o niesprawiedliwym podziale planety między różnymi nacjami.
Amerykanie nie ukrywają swoich pretensji do zasobów rosyjskich. Dają temu wyraz politycy różnych opcji, wtórują im media masowe, a nawet intelektualiści. Ich zdaniem, warunki materialne sprzyjają ciągłemu odradzaniu się imperializmu rosyjskiego, a ten prowadzi do naturalnych ambicji mocarstwowych. Strach więc kieruje umysłami polityków amerykańskich, aby nie dopuścić do kolejnego wzmocnienia państwa rosyjskiego, ale też boją się oni na Rosję uderzyć bezpośrednio, bo wiedzą, że zwycięstwo nie jest pewne, albo też wielkość szkód i ofiar może być większa niż osiągnięte zyski.

W sensie subiektywnym Rosję przedstawia się jako wyjątkowo wysublimowanego wroga, który przenika wszystkie struktury państwa amerykańskiego. Tzw. Russiagate, związana z wyborami prezydenckimi w 2016 roku pokazuje nie tyle zaangażowanie rosyjskich służb specjalnych w przebieg wyborów prezydenckich w USA, ile aberracje związane z postrzeganiem rozmaitych uczestników gry wyborczej, nad którymi nie były w stanie zapanować sztaby dwu najważniejszych kandydatów na urząd prezydencki.

Paradoks polega na tym, że mimo jej atutów, Rosji odmawia się międzynarodowego znaczenia. Skazuje się ją raczej na status „bezbronnego” państwa „trzeciego świata”. Surowcowa gospodarka i jej uzależnienie od cen eksportowanych bogactw naturalnych – ropy naftowej, gazu ziemnego i drewna, korupcja i niska wydajność pracy, kryzys depopulacyjny, ograniczone swobody kreatywności, polityczny obskurantyzm elit – to zjawiska, które decydują o tak marnym wizerunku i niskiej kwalifikacji w zachodnich rankingach. Ale jednocześnie ten sam Zachód w jakiś niewytłumaczalny sposób wyolbrzymia „rosyjskie fatum” i przypisuje Putinowi nadzwyczajne umiejętności. Ogromną rolę w tym procesie odgrywa podejrzliwość, błędy percepcyjne, ale także zwykła ignorancja.

Przede wszystkim od rozpadu ZSRR na Zachodzie zapanowało błogie przekonanie, że Stany Zjednoczone „wygrały zimną wojnę”. Jest to szkodliwy mit nie tylko dla stosunków amerykańsko-rosyjskich, ale i dla samych Stanów Zjednoczonych, które przypisują sobie rolę „jedynego zwycięzcy”, mogącego dyktować warunki pokonanemu. Pokonanym był ZSRR, a nie upokorzona Rosja, która wyłoniła się z jego przestrzeni. Można było z dużą pewnością przewidzieć, że taka polityka spotka się z jej gniewnym sprzeciwem. Gdy minął czas jelcynowskiego rozprzężenia, nadeszły lata asertywnej strategii Putina. Spełzły wszelkie nadzieje na demokratyzację czy modernizację na modłę zachodnią. Kreml znów zaczął zaskakiwać swoją zdecydowaną postawą, co spotkało się z poważnym niezrozumieniem na Zachodzie. Wielu bowiem ekspertów, jak i polityków nie doceniało ani rosyjskiego dziedzictwa, ani nie potrafiło właściwie pojąć współczesnych racji rosyjskich. Tylko ktoś skrajnie niedouczony i naiwny mógł sobie obiecywać, że Rosjanie bez większego sprzeciwu zgodzą się na wszystkie warunki zachodnie, zapominając o swojej tożsamości. Przecież nie jest prawdą twierdzenie, że to, co dobre dla Ameryki, równie dobrze służy reszcie świata. W kontekście analogii między polityką USA wobec Kosowa a aneksją Krymu Putin ironicznie spopularyzował rzymskie powiedzenie: Quod liced Iovi, non licet bovi (co wolno Jowiszowi, nie wolno wołowi). Wbrew tej logice, rosyjski niedźwiedź (nie wół) nie musi nikogo pytać o zgodę, nikt nie może stanąć na jego drodze.

Słabość dyplomacji

Zjawisko wzajemnej mispercepcji utrzymuje się dotąd po obu stronach. Każda z nich zarzuca drugiej fałszywe pojmowanie historii, złe intencje i ekspansjonistyczne motywy. Szkopuł tkwi także w tym, że współczesna dyplomacja każdej ze stron, pełna uproszczonych analogii historycznych, retorycznych chwytów i teatralnych gestów nie pomaga ani Rosji, ani Zachodowi w wyjściu z trudnej sytuacji. Dlatego cenne są głosy takich amerykańskich intelektualistów i polityków, jak Jack Matlock, Robert Gates czy Henry Kissinger, którzy wykazują nie tylko dużą przenikliwość analityczną, jako doświadczeni badacze i politycy, ale także starają się empatycznie zrozumieć racje drugiej strony.
Niestety, ich stanowiska i opinie są radykalnie odmienne od dominujących poglądów w establishmencie amerykańskim*.
Zwracają oni uwagę na to, podobnie jak czyni to w Rosji Dmitrij Trenin, że nie tylko Stany Zjednoczone wygrały „zimną wojnę”. Do jej pozytywnego zakończenia przyczynił się sam Związek Radziecki, który pod rządami Michaila Gorbaczowa przeprowadził „aksamitny” rozwód ze swoimi satelitami w Europie Wschodniej i w sposób pokojowy zdemontował komunizm u siebie. To nie zostało docenione na Zachodzie. Podobnie przywódcy mocarstw zachodnich nie uznali za słuszne przyznania Rosji od samego początku właściwego statusu w ich gronie, co spowodowało narastanie traumy, przypominającej niemiecki syndrom powersalski.

Nie trzeba mieć specjalistycznej wiedzy, aby stwierdzić, że rozszerzanie NATO na wschód było niczym innym jak napędzaniem strachu Rosji, która uważała ten sojusz za bezpośrednie zagrożenie swoich żywotnych interesów bezpieczeństwa. Syndrom „oblężonej twierdzy” nie jest bynajmniej wymysłem propagandy, stał się objawem lęków elit i społeczeństwa przed „zepchnięciem do narożnika”.
Jak pisał Marvin Kalb, „Putin żyje w osobliwym zakątku Kremla, gdzie współistnieją strach i nieposkromiona pycha splątane w niezdarnym uścisku” . Szkoda tylko, że ten przenikliwy obserwator dziejów Rosji nie zauważył, gdzie tkwią przyczyny takiego syndromu osaczenia, odcięcia i izolacji.

Syndrom ten znajduje odbicie w narastającej asertywności, a nawet agresywności polityki rosyjskiej w odpowiedzi na posunięcia Zachodu. Najostrzej przejawiło się to przy okazji wojny gruzińskiej 2008 roku i wojny na Ukrainie w 2014 roku. Rosja dokonała wówczas zdecydowanych posunięć militarnych, które zaczęły grozić istniejącemu status quo. To, co było pierwotnie skutkiem polityki ekspansji Zachodu, stało się dla niego źródłem nowych zagrożeń. W istocie po tych wydarzeniach najwięcej strachu wywołuje nie realna polityka Putina, lecz niepewność co do dalszych jego posunięć.

Stany Zjednoczone traktują Rosję protekcjonalnie, mimo jej potencjału nuklearnego, który równoważy potęgę amerykańską. Rosja uchodzi za wiarygodnego gracza w „klubie atomowym”, stąd nie wymaga szczególnej troski ze względu na ciągle utrzymujący się „pat atomowy”. Więcej strachu niż ona napędzają Ameryce rakiety północnokoreańskie, czy ambicje nuklearne Iranu. W stosunkach z Moskwą brakuje jednak dialogu na temat kontroli zbrojeń strategicznych, co może skończyć się nieprzewidzianymi konsekwencjami z uwagi na wprowadzanie przez obie strony strategicznych systemów nienuklearnych. Poza tym w dialogu rozbrojeniowym dla zwiększenia jego skuteczności powinny brać udział także Chiny, ale Stanom Zjednoczonym na tym specjalnie nie zależy.
Inna groźba ma związek z aktywnością sił powietrznych i morskich w różnych obszarach granicznych między Rosją a NATO. Incydenty w powietrzu czy na morzu, prowokacyjne manewry i gry wojenne, a także rozmieszczanie broni i wojska przez każdą ze stron konfrontacji pozostają obecnie tematem najważniejszych doniesień agencji informacyjnych. Należy zauważyć rosyjskie zdolności operowania na wielu teatrach wojennych także na poziomie podprogowym, tzn. z możliwością wykorzystania „wojen hybrydowych”, które zwiększają ryzyko konfrontacji zbrojnej na wielką skalę.

Nowa zimna wojna

Wbrew zaostrzonym sankcjom i atmosferze wokół Russiagate w USA istnieje pewien respekt dla Rosji i Putina, którego traktuje się mimo wszystko jako racjonalnego decydenta, realizującego bezwzględnie interesy swojego państwa. Amerykanie podkreślają oczywiście słabości gospodarki rosyjskiej, zarzucają Putinowi ograniczanie wolności i łamanie zasad państwa prawa. Jednocześnie te same amerykańskie administracje wspierają skrajnie konserwatywne i reakcyjne państwa arabskie (Arabia Saudyjska), nie występują przeciw odwrotowi Turcji od demokracji, ani nie krytykują satrapii środkowoazjatyckich, często sprzężonych z Rosją.

Stan napięć między Rosją a Zachodem od kilku lat porównuje się do „nowej zimnej wojny”. Wprawdzie Rosji nie dzielą od Zachodu takie różnice ideologiczne jak kiedyś, ale propaganda zachodnia usilnie wmawia, że ta analogia jest jak najbardziej uzasadniona. Rosja nie przyjęła bowiem po klęsce w „zimnej wojnie” wartości zachodnich i nie podporządkowała się prymatowi USA w świecie.
Przeciwnie, po okresie „smutnej” dekady lat dziewięćdziesiątych ub. wieku zaczęła demonstrować swoje odrębne stanowisko w wielu sprawach międzynarodowych, a także zabiegać o odbudowę swojej mocarstwowości. Wszystko to oddaliło ją raczej niż przybliżyło do Zachodu.
O ile nawet stosunki z Europą Zachodnią wyglądały całkiem optymistycznie, o tyle obawa Ameryki przed podważaniem jej autorytetu i hegemonii spowodowały, że cała reszta Zachodu znalazła się wnet pod amerykańską presją. Przede wszystkim Zachód przypisuje sobie przewagi moralne, które dają mu prawo osądzać Rosję i stosować wobec niej rozmaite środki nacisku, w tym sankcje.

W Europie Zachodniej, mimo nastrojów rusofobicznych, ciągle utrzymuje się przekonanie, iż bez udziału Rosji trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie systemu bezpieczeństwa światowego, podobnie jak trudno byłoby ją wykluczyć z obrotu surowcowego czy zaopatrzenia energetycznego. Choć nie wypowiada się tej konstatacji wprost, ale wielu obserwatorów przyznaje, że to nie rosnąca potęga, ale słabość Rosji może mieć dramatyczne następstwa dla ładu międzynarodowego, zwłaszcza w jej bezpośrednim sąsiedztwie (D. Trenin, Should We Fear Russia? Polity Press, Cambridge 2017).

Konfrontacja czy pragmatyzm?

Obecnie na Zachodzie ścierają się dwie strategie postępowania wobec Rosji, których rezultatów nikt nie jest w stanie przewidzieć. Jedna z tych strategii ma charakter konfrontacyjny. Chodzi w niej o konsekwentne ukaranie Rosji, zmuszenie jej do wycofania wojsk z Ukrainy i rezygnacji z kontroli nad Krymem oraz doprowadzenie do dyskredytacji władcy Kremla, poprzez jego upokorzenie i ostateczne odsunięcie od władzy. ** Jest to strategia prowojenna.
Druga ze strategii ma charakter akomodacyjny i bardziej pragmatyczny. Nie odwołuje się do pryncypiów moralnych i prawnych, lecz do oceny stanu faktycznego, przede wszystkim stosunku sił między Ukrainą a Rosją.

Na bazie istniejącego status quo należy poszukiwać rozwiązań pośrednich, jakiegoś modus vivendi. Trzeba przyjąć do wiadomości, że Rosja ani nie zrezygnuje z Krymu, ani też nie ustąpi na Ukrainie. „Putin rzucił Zachodowi niebezpieczne wyzwanie i Zachód musi znaleźć magiczną formułę, jak zakończyć małą wojnę, zanim przerodzi się w wielką” (Kalb). Pokładanie wiary w „magicznych formułach” bardziej świadczy o bezradności Zachodu, a nie o jego racjonalnej kreatywności dyplomatycznej. Brakuje zwykłej dobrej woli pośród zachodnich elit politycznych, a nawet szerszych kręgów społecznych, które zostały ukształtowane w triumfalizmie pozimnowojennym, pod sztandarami „końca historii” i zwycięstwa zachodnich wartości w skali całego świata.

Wyjście z sytuacji będzie niezwykle trudne, gdyż iluzje i psychologiczne nastawienia trwają dłużej, niż fakty, które je do życia powołały. Jeśli jednak w ostatecznym rachunku istnieje wybór między wojną z Rosją a kompromisowym rozwiązaniem, nawet kosztem Ukrainy, Zachód na czele z USA wybierze kompromis. Nikt bowiem na Zachodzie nie chce „umierać za Kijów”.
Jeśli uzna się, że i Zachód - jak pisał Kissinger – nie jest bez winy, wówczas „rzeczowa ocena” obecnej sytuacji na Ukrainie prowadzi do nieuniknionego wniosku: „Jeśli Ukraina ma przetrwać, nie jako upadłe państwo, lecz jako jedno z tych, które posiada wystarczające możliwości, aby regulować swoje rachunki, musi najpierw dobić targu z Rosją w kwestiach politycznych i gospodarczych, głównie dlatego, że nie ma innego wyboru. Jeżeli Zachód i Stany Zjednoczone nie zdecydują się pokryć długów Ukrainy i walczyć w jej obronie, Ukraina nieubłaganie pozostanie podatna na rosyjskie naciski. Jest niewiele powodów, aby wierzyć, że Zachód pragnie obecnie wziąć na swoje barki to niebezpieczne i kosztowne brzemię” (Kalb).

A w Polsce…

W Polsce katastrofalne wizje na temat agresywności Rosji, roztaczane w wystąpieniach polityków i w mediach, prowadzą nie tylko do wzrostu nastrojów rusofobicznych, ale także motywują władze do podejmowania działań mobilizacyjnych, usprawiedliwiają militaryzację państwa oraz pilne poszukiwanie „twardych” gwarancji sojuszniczych. Strach związany z istnieniem wspólnego wroga jest „karmą polityczną” dla sojuszu polsko-amerykańskiego.

Polscy decydenci polityczni muszą rozważyć, czy w razie ewentualnej utraty gwarancji ze strony amerykańskiego protektora Polska potrafi utrzymać swoją pozycję i obronić swoje racje w stosunkowo nieprzyjaźnie usposobionym do niej bezpośrednim sąsiedztwie. Oparcie strategii bezpieczeństwa, a także zaopatrzenia gazowego wyłącznie na gwarancjach amerykańskich niesie duże ryzyko niepewności ze względu na nieprzewidywalność polityki administracji amerykańskiej. Doświadczenie uczy, że Amerykanie realizują przede wszystkim swoje interesy, a nie kierują się sentymentami, jak to niekiedy jest odbierane nad Wisłą.
Strach ma więc różne oblicza. Nie jest nim bynajmniej jedno źródło zagrożeń. Czasem nawet bliski sąsiad i sojusznik, jakim są Niemcy, może być przyczyną odradzania się fobii i narastania niepokojów. Zwłaszcza groźba niemiecko-rosyjskiej współpracy gospodarczej, w tym zaopatrzenia energetycznego, jest traktowana jako główne źródło zagrożeń.
Niemałą rolę w kreowaniu atmosfery strachu odgrywają Stany Zjednoczone, które promują własny gaz na rynkach środkowoeuropejskich, a także obawiają się wzrostu niezależności Niemiec i ich zbliżenia z Rosją. Omijanie przez rosyjski tranzyt gazowy takich państw jak Polska czy Ukraina nie tylko pozbawia te państwa zysków, ale marginalizuje je wobec głównych źródeł zaopatrzenia. Wszystko to rodzi opór zarówno w Warszawie, jak i w Brukseli czy Waszyngtonie.

Mało kto spośród polskich polityków zdaje sobie sprawę z tego, że emocje oparte na strachu odkładają się trwale w pamięci zbiorowej. Raz wywołany strach trudno potem usunąć. Staje się on endemiczną cechą zbiorowości, tkwiącą immanentnie w jej tożsamości, dziedziczonej z pokolenia na pokolenie. Strach wobec Rosji nakręca postawy pesymistyczne, karmi polską martyrologię historyczną i ze względu na degradację więzi sąsiedzkich prowadzi do budowania trwałych mentalnych murów i kordonów. Ogranicza nawet rutynowe gesty dyplomatyczne, które od najdawniejszych czasów są świadectwem dobrej woli i przyjaznego nastawienia do siebie.
Odgrzewanie starych krzywd i kreowanie nowych jest wyłącznie źródłem kolejnych niepotrzebnych zadrażnień i niezrozumiałych prowokacji. Od strony Rosji nie będzie wiało grozą jedynie wtedy, gdy Polacy – uznając geopolityczną asymetrię i realny stosunek sił - zaczną poszukiwać pragmatycznego kompromisu, domagać się respektu dla siebie, ale i szanować jej odmienność oraz różnice zdań na wielu polach międzynarodowej aktywności. W obecnej sytuacji politycznej w Polsce jest to jednak marzenie ściętej głowy.
Stanisław Bieleń

Śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji.

* Paradoks dzisiejszej sytuacji nasyconej fobiami i lękami, a nawet obsesją na tle rosyjskim powoduje, że z politycznego punktu widzenia bezpieczniej jest być antyrosyjskim. Kontakty z politykami rosyjskimi, a nawet z ambasadorem Rosji w państwie pobytu mogą być źródłem poważnych kłopotów. Ostrzał medialny obejmuje także specjalistów od spraw rosyjskich, którzy często wolą się nie wychylać, aby nie stracić posad czy dotychczasowych koneksji.

**(Znawcy rosyjskiej problematyki (np. Richard Pipes) przestrzegają, że zniknięcie Putina i zastąpienie go kimś innym w aktualnych uwarunkowaniach nie spowoduje żadnej pożądanej przez Zachód zmiany. Przeciwnie, nigdy nie wiadomo, czy Putin nie zostanie zastąpiony kimś gorszym i bardziej radykalnym. Otacza go bowiem klika ultranacjonalistycznych zelotów i każdy z nich może być z perspektywy Zachodu gorszy niż Putin.

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 27 lipiec 2025

Odsłon: 231

W stosunkach międzynarodowych od najdawniejszych czasów grano losami słabszych uczestników. Działo się to już wtedy, gdy nie znano jeszcze pojęcia suwerenności. Wielkie imperia podporządkowywały sobie ludy i ich terytoria, nie licząc się z ich podmiotowością czy niezależnością.

Dopiero u progu czasów nowożytnych, których cezurę wiąże się umownie z pokojem westfalskim, kończącym wojnę trzydziestoletnią (1648), zrodziła się idea równości suwerennej, wyrażająca się w łacińskiej maksymie par in parem non habet imperium (równy nad równym nie sprawuje władztwa). Z czasem zaczęto też zwracać uwagę na gwarancję poszanowania suwerenności poprzez nieingerencję w sprawy wewnętrzne państw, w związku z ochroną praw wyznaniowych.

Dopełnieniem rozumienia suwerenności w kontekście państwa stała się myśl oświeceniowa, którą najpełniej zaprezentował Jan Jakub Rousseau (1712-1788). Po raz pierwszy połączył on suwerenność narodu z jej najważniejszymi atrybutami, tj. niepodzielnością i niezbywalnością. Suwerenności, której podmiotem jest naród jako ogół obywateli, nie można odstąpić, nie ulega ona przedawnieniu, ani nie może być podzielona czy też ograniczona. Naród ma pełną swobodę w ustanawianiu rządu, który tak długo jest legalny i może wymagać posłuszeństwa, jak długo realizuje główny cel państwa, gwarantując wszystkim wolność i równość.

Suwerenność państwowa i narodowa

Pod wpływem myśli Rousseau, suwerenność narodu stała się nowoczesną zasadą ustrojową i weszła do współczesnego prawa konstytucyjnego. O ile jednak prawo konstytucyjne określa suwerena w państwie, o tyle prawo międzynarodowe określa pozycję państwa w stosunkach międzynarodowych i atrybut suwerenności wiąże wyłącznie z państwem. Od czasu rewolucji francuskiej przyjmuje się, iż państwo jest organem woli narodu, a naród jest ostatecznym i najwyższym źródłem władzy. Obok suwerenności państwa występuje więc ustrojowa zasada suwerenności narodu. Jako jedna z pierwszych głosiła tę zasadę Konstytucja 3 Maja: „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli Narodu”. Przy czym naród to ogół obywateli danego państwa, pojmowany w znaczeniu politycznym, a nie etnicznym.

Rewolucja francuska – przeciwstawiając dawnej zasadzie legitymizmu monarchów zasadę suwerenności narodu zarówno w życiu wewnętrznym, jak i międzynarodowym – uczyniła głównym kryterium porządkowania świata suwerenność narodu zorganizowanego w państwo. Oznaczało to sprzeciw wobec zasad dawnego ładu międzynarodowego: wojen zaborczych i podbojów, zmian terytorialnych bez zgody ludności, użycia siły przeciw narodom, ingerencji w ich sprawy wewnętrzne. Nowe demokratyczne zasady obejmowały niepodległość państwa narodowego, nienaruszalność jego terytorium, zakaz użycia siły zbrojnej i nieingerencję w sprawy wewnętrzne innych państw.

Proklamowana przez rewolucję francuską zasada suwerenności narodu oznaczała nie tylko podmiotowość narodu zorganizowanego w państwo, ale też prawo każdego narodu do samostanowienia, do wyboru organizacji państwowej, łącznie z prawem odłączenia od dotychczasowej, przyłączenia do innej bądź utworzenia własnego państwa. To wola narodu a nie monarchy miała być podstawą terytorialno-politycznego podziału Europy. Francja brała na siebie w ten sposób szczególną misję dziejową, czego wyrazem był dekret Konwentu o „wojnie propagandowej” z 19 listopada 1792 roku, zapowiadający jej poparcie dla wszystkich narodów pragnących obalić tyranów i odzyskać wolność.

Suwerenność państwowa i suwerenność narodowa mają więc to samo źródło, istnieją jednak niejako równolegle do siebie, oddziałują na siebie i są wzajemnie powiązane. Zaciągane przez państwo zobowiązania międzynarodowe wpływają na zakres kompetencji wewnętrznych organów państwa i – tym samym – określają suwerenność narodową. Trzeba wszak pamiętać, że wszystkie przedstawione tu założenia mają charakter ideacyjny, tzn. były i są idealizującą abstrakcją, aż do naszych czasów, często odbiegając od rzeczywistości. Dążenie poznawcze do uchwycenia idealnej formy (struktury) pewnych zjawisk czy procesów zawsze jednak sprzyja konceptualizacji i wyobrażeniu sobie celów z zamiarem ich realizacji.

Droga do pełnego uznania suwerenności wszystkich państw i podmiotowości narodów jako ogółu obywateli w procesach sprawowania władzy nie była ani prosta, ani szybka. Stosowanie zasady suwerenności narodu i przypisywanie atrybutu suwerenności państwom zaliczanym wyłącznie do „społeczności cywilizowanych”, oznaczało uzurpację zwierzchności i nadrzędności mocarstw zachodnich wobec całej reszty, będącej w stadium „dzikości” i „barbarzyństwa”. Dopiero rozpad imperiów kolonialnych i będąca ich następstwem dekolonizacja stworzyły warunki dla wdrożenia w skali powszechnej ideałów westfalskich i oświeceniowych.

Ukształtowanie się nowoczesnego systemu państw narodowych zabrało kilka stuleci, a apogeum normatywizacji porządku międzynarodowego, opartego na suwerennej równości państw, znalazło wyraz w przyjętej w 1945 roku Karcie Narodów Zjednoczonych. Stała się ona quasi-konstytucją „społeczności międzynarodowej”, a okres zimnowojenny aż do 1989 roku sprzyjał umacnianiu się zasad Karty, mimo trwających ciągle imperialnych i mocarstwowych zależności.

Z suwerenności jako zasady ustrojowej i konstytutywnego atrybutu państw w różnych okresach czerpały swoje źródło poglądy polityczne, mające na względzie priorytetowe traktowanie zorganizowanych w państwa wspólnot narodowych (etnicznych i obywatelskich). Suwerenizacja narodów i państw stanowiła bowiem największe osiągnięcie w zderzeniu ze znaną od starożytności aż do czasów współczesnych tendencją do imperializacji systemu międzynarodowego, czyli zdominowania go przez wielkie potęgi.

Zagrożenia dla państwa narodowego

W kontekście coraz bardziej intensywnych fal internacjonalizacji życia społecznego i ich przejawów w postaci integracji oraz globalizacji, erozja i demontaż suwerenności państw osiągają jednak na naszych oczach moment krytyczny. Dalsze umacnianie wspólnot ponadnarodowych, jaką jest najbardziej zaawansowana w rozwoju integracji Unia Europejska, grozi likwidacją państw narodowych. Ograniczanie ich suwerenności ulega przyspieszeniu mimo woli samych zainteresowanych, stąd w różnych miejscach odzywają się alarmistyczne apele o powstrzymanie tych procesów.

Jednocześnie postępuje degradacja suwerenności narodu jako zasady ustrojowej w systemach demokratycznych (w systemach autorytarnych nie ma ona większego znaczenia). Wyobcowanie elit politycznych i gospodarczych ze społeczeństwa spowodowało podział na oligarchiczny establishment i tzw. doły społeczne. Z powodu rosnącej polaryzacji na tle nierówności szans i podziału bogactwa społecznego narastają konflikty między kręgami władzy a coraz bardziej sfrustrowaną ludnością (narodem, ludem, społeczeństwem, elektoratem itd.), której nadaje się cynicznie nic nieznaczące miano „suwerena”. Suweren głosuje, ale nie ma żadnego realnego wpływu na rządy. Od dawna zauważono, że żaden ustrój polityczny, w tym demokracja, nie zapewnia podmiotowego uczestnictwa wszystkich obywateli w sprawowaniu władzy. Stąd rozmaite koncepcje kamuflujące ten mankament, od „liberalnej” i „ludowej” demokracji poczynając, po „suwerenną demokrację” i „mobilizację demotyczną”.

Suwerenizm - bunt przeciw elitom władzy

Na tle tych tendencji zrodził się nurt polityczno-ideologiczny zwany suwerenizmem. Ma on podwójną wymowę. W odniesieniu do stosunków wewnątrzpaństwowych jest wyrazem buntu przeciw sponiewieraniu przez wąskie kręgi władzy zasady suwerenności narodu. Postuluje wyzwolenie narodu spod władzy znienawidzonych elit. Na tych hasłach Donald Trump powrócił triumfalnie do władzy w USA. Sam będąc miliarderem, stanął demagogicznie i cynicznie po stronie pokrzywdzonych i wykluczonych. Zło przypisał elitom medialnym i establishmentowi wschodniego Wybrzeża, opowiadającym się za lewackimi hasłami emancypacji, równości płci i preferencji seksualnych, a nie za równością szans i awansem ludzi z „dołów społecznych”.

W aspekcie międzynarodowym suwerenizm jest wyrazem sprzeciwu wobec narzucanej przez międzynarodową oligarchię agendy globalistycznej państwom niemającym wystarczających zasobów i siły, aby bronić swoich interesów w zderzeniu z potęgą koncernów i korporacji o zasięgu globalnym. Jest reakcją nie tylko na ograniczenia autonomii decyzyjnej i kompetencji władczych suwerennych państw, ale także na rosnące uzależnienia w sferze kulturowej i aksjologicznej.
Stanowi impuls dla konsolidacji państw, broniących się przed zewnętrznym finansowaniem organizacji pozarządowych, działających na szkodę ustroju konstytucyjnego, ingerowaniem w procesy wyborcze, czy podważaniem kondycji moralnej, pamięci historycznej oraz tradycji duchowych narodów. W przypadku państw złożonych sprzyja legitymizowaniu aspiracji separatystycznych i tendencji secesjonistycznych, np. w Katalonii czy w Quebecku.

Suwerenizm odwołuje się do pewnych aspektów nacjonalizmu, ma też wymowę populistyczną, choć nie ma jednoznacznego profilu prawicowego czy lewicowego. W państwach członkowskich Unii Europejskiej, najbardziej zaawansowanej w procesach integracji, suwerenizm przybiera miano doktryny politycznej coraz większej liczby partii, tak rządzących (np. na Węgrzech czy na Słowacji), jak i opozycyjnych (np. w Polsce, Czechach czy Rumunii), które domagają się wyznaczenia klarownych granic między kompetencją państw członkowskich a organami unijnymi. Te ostatnie bowiem, bez traktatowych regulacji, pozwalają sobie na coraz większą ingerencję w ich sprawy wewnętrzne oraz dyktowanie zachowań uniformizacyjnych, bez szacunku dla osobności i specyfiki każdego z uczestników. Widać ponadto coraz większą inicjatywę organów unijnych na rzecz wzmacniania pozycji państw przywódczych w Unii oraz centralizacji, kosztem autonomii decyzyjnej pozostałych członków.

Mimo propagandy prounijnej okazuje się, że obywatele państw unijnych nie są urzeczeni perspektywą szybkiej federalizacji Europy. Bliższa im jest tożsamość narodowa niż jakaś enigmatyczna tożsamość europejska, której nie udało się sformatować ani zinstytucjonalizować w kolejnych traktatach. Były to zabiegi sztuczne i przeciwskuteczne.

Szkoda, że w kampanii wyborczej na urząd prezydenta RP sprawy te nie wybrzmiały na tyle wyraźnie, aby obywatele mogli zorientować się, na czym polegają prawdziwe zagrożenia dla polskiej podmiotowości w procesach integracyjnych. Operowano sloganami, uznając złożoność mechanizmów decyzyjnych w Unii Europejskiej za zbyt trudne w objaśnianiu wiecowym. Nowy prezydent nie ucieknie jednak od oceny skutków rosnącej zależności Polski, która ogranicza zdolność do posługiwania się własną racjonalnością polityczną oraz nie pozwala rozgraniczyć możliwości samodzielnego decydowania od bezkrytycznego posłuszeństwa odgórnym dyrektywom i nakazom.

Państwa członkowskie, zwłaszcza te mniejsze i słabsze pod względem potencjału, mają świadomość, że tracąc równoprawny status i prawo weta w sprawach polityki migracyjnej, rolnej, handlowej, energetycznej, klimatycznej i bezpieczeństwa, staną się jedynie protektoratami i marionetkami w rękach najsilniejszych.

Apologeci Unii Europejskiej, stawiający ją na piedestale priorytetów polityki zagranicznej państwa, jako panaceum na wszystkie problemy, zarzucają suwerenistom, że nie rozumieją oni logiki funkcjonowania tej ponadnarodowej struktury i nie dostrzegają cywilizacyjnych korzyści, jakie wynikają z procesów integracji. Jest to podejście zarozumiałych i zadufanych beneficjentów procesów integracyjnych, niepotrafiących poza sloganami pokazać przewag unijnej centralizacji w długiej perspektywie, kosztem własnych kompetencji państw członkowskich.

Tym bardziej zatem od nowego prezydenta należy oczekiwać określenia się, jakie zajmie stanowisko wobec narastających w społeczeństwie nastrojów eurosceptycznych i suwerenistycznych. Nie są one przecież żadną aberracją polityczną, ani tym bardziej dewiacją poznawczą. Przeciwnie, są zdrowym odruchem obronnym, świadomym sprzeciwem wobec narastających prób zamachu na epokowe zdobycze polityczne, pozwalające narodom zorganizowanym w państwach kierować się własnymi wartościami i interesami.

Niezależność to nie samowystarczalność

Suwerenizm nie może wszak oznaczać cofnięcia państw do jakiejś anachronicznej samowystarczalności, gdyż ta we współzależnym systemie międzynarodowym jest obecnie niemożliwa w realizacji. Skrajny suwerenizm, podszyty negatywnymi wartościami wynikającymi z szowinizmu, rasizmu, faszyzmu czy imperializmu może być zjawiskiem ewidentnie szkodliwym. Kto wie, czy doktryna trumpizmu w USA nie kieruje Ameryki w taką właśnie niebezpieczną stronę? Dlatego obrona ładu „egalitarnego” w stosunkach międzynarodowych, opartego na zasadach suwerennej równości państw i suwerenności narodu wymaga współdziałania wszystkich sił politycznych, powołujących się na wspólny rodowód cywilizacyjny i mających na względzie wspólne dobro, aby uniknąć kolejnej hegemonizacji czy imperializacji.

Dzisiejsza sytuacja Ukrainy pokazuje przedmiotowe i instrumentalne traktowanie jej przez mocarstwa zewnętrzne. Państwo to od czasu proklamacji niepodległości w 1991 roku stało się „igrzyskiem” gier geopolitycznych ze względu na jego ważną lokalizację przestrzenną i posiadane zasoby. Uniezależnienie Ukrainy od protekcji rosyjskiej stało się nie tylko celem elit politycznych Kijowa, ale także motywowało państwa zachodnie, aby przeciągnąć ją na swoją stronę. W rezultacie narastających zagrożeń, powołując się na swoje żywotne interesy bezpieczeństwa, Rosja zdecydowała się na interwencję zbrojną, dostrzegając wykorzystywanie państwa ukraińskiego przeciw niej w zachodniej strategii.

Na przykładzie przeciwstawnych ingerencji Anglosasów i Unii Europejskiej oraz Rosji widać wyraźnie, że suwerenność ukraińska uległa całkowitej erozji i relatywizacji. Jest ona potrzebna o tyle, o ile ma służyć potwierdzeniu przez nominalne władze Ukrainy amerykańskich i unijnych roszczeń w zamian za gwarancje bezpieczeństwa. Administracja Donalda Trumpa bezwzględnie wykorzystuje słabość reżimu kijowskiego w celu przejęcia kontroli nad ukraińskimi zasobami surowcowymi oraz systemem energetycznym. Grając na zwłokę w rokowaniach z Rosją Amerykanie starają się jak najwięcej ugrać dla siebie, powołując się na brak woli wojujących stron w celu unormowania sytuacji.

Z kolei Rosja traktuje Ukrainę jako „pole bitewne” i niezwykle ważny obszar dla zabezpieczenia swoich interesów egzystencjalnych. Stąd wypływa jej determinacja w dążeniu do ustanowienia takiego statusu państwa ukraińskiego, aby nie stanowiło ono teraz i w przyszłości poważnego źródła realnych zagrożeń. W tej okrutnej „grze imperiów” suwerenność narodu i państwa ukraińskiego jest na ostatnim miejscu.

W odniesieniu do Polski nawiązywanie do suwerenizmu jest jedynie swoistym dekorum polskiego establishmentu, gdyż faktycznie żadna z liczących się partii nie widzi alternatywy dla lokalizacji cywilizacyjnej Polski poza strukturami zachodnimi. Być może, obiektywnie rzecz biorąc, takiej alternatywy nie ma. A to oznacza, że strojąc się w szaty suwerenizmu wszyscy godzą się na bezwarunkowy patronaż zarówno USA, jak i Unii Europejskiej, oznaczający dalszą faktyczną desuwerenizację Polski.

Odwoływanie się do suwerenizmu choćby poprzez „nacjonalizm gospodarczy” Donalda Tuska jest niczym innym jak spóźnioną reakcją na hurraliberalne uszczęśliwianie Polaków w okresie transformacji ustrojowej poprzez bezmyślną wyprzedaż majątku narodowego. Popełnionych błędów i wyrządzonych szkód nie da się realnie odwrócić, ale można przynajmniej tak manipulować świadomością społeczną, aby udawać, że Polska na tej grabieżczej transformacji więcej zyskała niż straciła. Kompradorskie elity polityczne i gospodarcze, podzielone według stosunku do ważności afiliacji atlantyckich lub unijnych, na próżno prężą muskuły rosnącej siły państwa, nie będąc w stanie wyrwać się spod kurateli i bezwzględnej „tresury” globalistów.

Zmęczenie społeczne duopolem oligarchii PO-PiS oraz brak oferty wyrównywania szans stanowią mieszankę wybuchową. W sytuacji względnego dobrobytu i pozornego spokoju społecznego rodzi się niedostrzegalnie zarzewie buntu, który w imię suwerenizmu wewnętrznego i zewnętrznego może znieść z powierzchni spetryfikowany od trzech dekad układ panowania i rządzenia. Dlatego co sprytniejsi politycy, niezależnie od opcji politycznych będą coraz częściej posługiwać się retoryką suwerenistyczną, zgodnie zresztą z modą płynącą zza Atlantyku, co ma sprzyjać nie tyle odwróceniu trendów globalizacyjnych, ile demonstrowaniu fałszywej lojalności wobec ogłupionego elektoratu.
Stanisław Bieleń

 

Wyróżnienia i śródtytuły pochodzą od Redakcji SN.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 22 wrzesień 2022

Odsłon: 1020

O tym, jak mizerna jest wiedza inkwizytorów poprawności politycznej na temat struktury systemu międzynarodowego przekonałem się, gdy zostałem napiętnowany za określenie Stanów Zjednoczonych „hegemonem”. Ta komiczna sytuacja przypomina mi dawne czasy, gdy jako początkujący autor w czasach słusznie minionego ustroju nie mogłem Związku Radzieckiego nazywać „supermocarstwem”, gdyż termin kojarzył się ówczesnym cenzorom ze złowrogim imperializmem amerykańskim. A Kraj Rad nie mógł być przecież imperialistyczny. Dzisiaj podobnie reagują gorliwi i bezkrytyczni obrońcy Ameryki. Rażąca ignorancja idzie w parze z bezwstydną arogancją. Epitety i pomówienia zastępują analityczny tok rozumowania.

Do wyjątku w Polsce należą badania dotyczące hierarchii państw i zależności między nimi. Opublikowana w 2006 roku w Białymstoku książka Ryszarda Skarzyńskiego Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosunków międzynarodowych wśród rodzimych badaczy spotkała się z niezrozumieniem i krytyką, choć dobitnie pokazała, na czym polegają procesy koncentracji i polaryzacji sił, uzasadniające istniejącą w każdej epoce hierarchię międzynarodową. To ten osobliwy „porządek dziobania” determinuje faktyczne położenie państw, ich status i możliwości oddziaływań. Nie można zrozumieć pozycji i ról międzynarodowych Polski, pomijając system współzależności, w którym z własnej woli i z udziałem nowych protektorów się znalazła.

„Przestrzeń stosunków międzynarodowych nie jest światem równo przyciągających się i równo odpychających się atomów. Wypełnia ją nie prosta struktura biegunowa, ale układ złożonych zależności, kształtowany przez różne siły, większe i mniejsze, ważniejsze i całkiem mało znaczące, a jednak obecne. Dlatego uczestnicy stosunków międzynarodowych przyciągają się i odpychają wzajemnie z różną energią, której wartość dynamicznie zmienia się w przestrzeni i czasie” (Skarzyński, s. 316).
Zrozumienie mechanizmów zależności państw utrudnia idealistyczna koncepcja ich suwerennej równości, przyjęta w Karcie Narodów Zjednoczonych (art. 2.1), która odnosi się do równości formalnoprawnej, ale nie do równości materialnej. Treści tej zasady brzmią dziś anachronicznie, gdyż nie jest prawdą, że każde państwo korzysta z praw związanych z pełną suwerennością. Nigdy zresztą tak nie było. Stan formalny suwerenności państw nie pokrywał się ani ze stanem faktycznym w sferze wyboru ustroju wewnętrznego, ani w sferze afiliacji międzynarodowych. Dramat Ukrainy dobitnie pokazuje, jak stosunkowo duże państwo stało się krwawą „kartą przetargową” w grze geopolitycznej mocarstw i nie może samo stanowić o sobie.

Zarówno liberalni realiści, jak i internacjonalistyczni liberałowie są zwolennikami tezy, że państwa są suwerennie równe, z tym że w systemie międzynarodowym są „równi i równiejsi”. Taki podział wynika zresztą z formalnego przywileju stałego członkostwa w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, które posiadają: USA, Chiny, Wielka Brytania, Francja i Rosja. Jest to efekt pax victoriana, ustanowionego po zakończeniu II wojny światowej. Obecnie także inne potęgi pretendują do takiego statusu, ale póki co, ONZ pozostaje niereformowalna, a zatem i mało skuteczna. Oznacza to, że mamy naprawdę do czynienia z „suwerenną nierównością”, która odzwierciedla hierarchię systemu międzynarodowego, opartą przede wszystkim na różnicy potencjałów i zdolnościach ich wykorzystania. Warto dodać, że tę „piątkę” stanowią mocarstwa jądrowe.

Dotychczasowa wizja podziału świata

Internacjonalistyczni liberałowie, których najlepiej wyraża obecna administracja amerykańska, narzucają światu wizję podziału według kryterium demokracji liberalnej. W tej interpretacji rządy, które nie mają wystarczającej legitymacji demokratycznej nie mają prawa do równej reprezentacji w systemie międzynarodowym. Hegemon amerykański decyduje o nowej linii podziału między światem mitycznej demokracji a reżimami autorytarnymi, pozbawionymi tych samych praw. Uniwersalizacja wartości Zachodu stale wymaga rozprawiania się przy pomocy siły z różnymi postaciami „zła”, stawiającymi opór i broniącymi swojego stanu posiadania. W historii były to zmagania z barbarzyńcami i poganami, absolutyzmem i monarchizmem, faszyzmem, komunizmem i fundamentalizmem, a obecnie terroryzmem i autorytaryzmem. Inaczej mówiąc, przez pryzmat swojego posłannictwa cywilizacyjnego Zachód ze Stanami Zjednoczonymi na czele arbitralnie przypisał sobie prawo decydowania o tym, kto zasługuje na „suwerenną równość”, a kto nie.

Eliminując, czy podporządkowując sobie prawdziwych czy wyimaginowanych wrogów, Zachód burzy dotychczasowy porządek normatywny w stosunkach międzynarodowych, oddzielając ideologiczną legitymizację swoich działań od ich legalności w świetle obowiązującego prawa międzynarodowego. Jeśli to liberalna demokracja i ochrona praw człowieka są aksjologiczną podstawą ładu, to państwom zachodnim wolno w imię tych wartości wkraczać w sprawy wewnętrzne innych państw, narzucać rozmaite sankcje i podejmować „humanitarne interwencje”, podejmować arbitralne decyzje w sprawie samostanowienia nowych jednostek geopolitycznych z naruszeniem terytorialnej integralności państw. Pod osłoną internacjonalistycznego liberalizmu powraca na arenę międzynarodową polityka siły, która cofa system międzynarodowy do czasów zimnowojennych. Jednakże nawet wtedy państwa potrafiły wypracować reguły gry, które pozwalały utrzymywać „zbrojny pokój” w stanie względnej stabilności.

Już w początkach lat pięćdziesiątych ub. stulecia amerykański realista polityczny John Herz przestrzegał przed lekceważeniem dylematu bezpieczeństwa państw (ich obaw przed wzajemnym nakręcaniem zbrojeń i eskalacją zagrożenia), w imię demokracji i praw człowieka, bo prowadzi to politykę siły do katastrofalnych skutków. Przede wszystkim rujnuje podstawowy mechanizm stabilności międzynarodowej, jakim jest równoważenie sił (balance of power). Dzisiejsza opozycja Chin czy Rosji wobec Zachodu wyraźnie pokazuje, że państwa są gotowe w imię obrony swojego bezpieczeństwa i stanu posiadania poświęcić wszystkie inne wartości, także pokój, dobrobyt czy reputację.

Krucjaty „demokracji”

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku charakterystyka systemu międzynarodowego skupiła się na koncentracji potęgi w ręku jednego mocarstwa, które ogłosiło się zwycięzcą w konfrontacji zimnowojennej. Nastał „unipolarny” moment w procesach polaryzacyjnych. Triumfalizm Stanów Zjednoczonych wyrażał się w przekonaniu, że USA są jedynym i niezastąpionym supermocarstwem, ze względu na swoją globalną odpowiedzialność polityczną, siłę militarną, potencjał ekonomiczny i atrakcyjność kulturową. Zbigniew Brzeziński nie widział alternatywy dla amerykańskiej hegemonii w perspektywie nadchodzącej generacji. Choć pojawiały się w USA koncepcje systemu policentrycznego (Samuel Huntington, Kenneth Waltz), to jednak establishment amerykański uwierzył w swoje niepodważalne i wyłączne przywództwo światowe. Wbrew przestrogom samego Brzezińskiego, Amerykanie stracili zdolność odróżniania pojęć przewagi od wszechmocy, co uruchomiło procesy niebezpieczne nie tylko dla utrzymania roli globalnego lidera, ale także destrukcyjne dla całego systemu międzynarodowego.

Za tym poszły projekcje ideologiczne o charakterze misyjnym i ekspansywnym. Polityka siły stawała się narzędziem nawracania „reszty świata” na wartości Zachodu. Liberalne hasła polityczne (w wydaniu demokratów i republikanów) często miały przykrywać naruszanie norm prawnomiędzynarodowych. Ingerowanie w sprawy wewnętrzne wielu państw poprzez „interwencje humanitarne, „kolorowe rewolucje”, albo „wiosny wolności” oznaczało aktywność na rzecz „poszerzania swobód obywateli” za cenę podkopywania integralności i bezpieczeństwa tych państw w różnych regionach świata (Jugosławia, Irak, Libia, Syria). To prędzej czy później musiało doprowadzić do wybuchu konfrontacji między zwolennikami zmian i obrońcami status quo.

Realiści polityczni od dawna przestrzegali, począwszy od Hansa Morgenthaua po Johna J. Mearsheimera, że odwoływanie się do moralności w stosunkach międzynarodowych musi być powiązane z roztropnością polityczną, jeśli chodzi o konsekwencje działań. Liczy się zatem wybór „mniejszego zła”, a nie dążenie do osiągnięcia celu za wszelką cenę. „Są granice, których przekroczenie jest niebezpieczne; przekroczywszy je bowiem, wrócić już niepodobna” (Fiodor Dostojewski). Uwzględnianie alternatywnych skutków działań należy do podstawowych reguł realistycznej i racjonalnej gry politycznej.

Wpuszczenie lisa do kurnika

Zastanawia, dlaczego różni uczestnicy systemu międzynarodowego tak łatwo pogodzili się z tezą o hegemonicznej roli USA. Czy był to jedynie wynik przewagi w stosunku sił, słabości konkurentów i rywali, czy także jakiejś niefrasobliwości i łatwowierności, że wszystkie relacje ułożą się na zasadzie konsensusu (oczywiście waszyngtońskiego) i dobrej woli uczestników mitycznej „społeczności międzynarodowej”? Warunki dla przejęcia przez Amerykę pełnego przywództwa globalnego były idealne. Sprzyjała temu koniunktura gospodarcza i rewolucja technologiczna. Chiny były dopiero na początku swojego mocarstwowego wzrostu. Rosja po rozpadzie ZSRR sama była na granicy upadku. Tworząca się Unia Europejska za cenę transatlantyckich gwarancji bezpieczeństwa deklarowała wprost, że chce być wyłącznie „mocarstwem normatywnym” pod „parasolem ochronnym” USA. Pod atlantycką protekcję garnęły się też państwa dawnego bloku wschodniego, wykorzystujące osłabienie Rosji dla reorientacji swojej polityki bezpieczeństwa i związania się z Zachodem.

Mimo wiary w „łagodną” hegemonię szybko okazało się, że supermocarstwo atlantyckie nie zamierza respektować konsensualnego charakteru prawa międzynarodowego. Że samo chce w sposób jednostronny rozstrzygać różne sporne sprawy, przyjmować własne rozwiązania prawne oraz bojkotować niewygodne organizacje międzynarodowe. Ciekawe jest to, że niewiele autorytetów międzynarodowych zaprotestowało przeciw cynicznemu wykorzystywaniu przez USA instrumentów normatywnych (wypowiadaniu porozumień rozbrojeniowych, zrywaniu umów, wymierzaniu kar, przejmowaniu cudzego mienia, wyłączaniu spod jurysdykcji swoich firm i obywateli i in.).

Stany Zjednoczone, budując reputację mocarstwa hegemonicznego, nie są w stanie zastąpić żadnego kolektywu, który w stosunkach międzynarodowych pełni funkcje regulacyjne. Posługują się jednak cynicznymi instrumentami uzależniania na skalę globalną i to być może jest głównym źródłem lojalności, a nawet służalczości elit politycznych wielu państw (perswazja, indoktrynacja, lobbing, korupcja, przekupstwo). Presja na rządy ze strony organizacji kontrolowanych przez USA, od agend ONZ począwszy, zwłaszcza Banku Światowego i Światowej Organizacji Zdrowia, po liczne giganty korporacyjne, prywatne banki i firmy wywiadowcze, prowadzi do ubezwłasnowolnienia rządów, ich zastraszenia i w rezultacie uległości. Tylko nieliczna grupa państw może w obecnych warunkach pozwolić sobie na sprzeciw wobec amerykańskiej hegemonii. Prowadzi to niestety do konfrontacji, gdyż każdy, kto nie podziela wartości i racji hegemona, staje się jego naturalnym wrogiem. Pisał o tym Carl Schmitt, ale pomimo pewnej mody na przywoływanie tego myśliciela w polskiej publicystyce, mało kto wiąże te idee z hegemonią amerykańską.

Pochlebcy Ameryki w różnych miejscach globu zachwycają się, że eksternalizuje ona (tzn. transmituje na zewnątrz) swoje najlepsze wzory ustrojowe. Prawda jest zupełnie inna. Demokracja liberalna na naszych oczach przeżywa rozmaite kryzysy, związane z legitymizacją władzy, jej podziałem i wzajemną kontrolą, zawłaszczaniem państwa i oligarchizacją. Same Stany Zjednoczone są siedliskiem wielu patologii, związanych z naruszaniem zasad ustrojowych, przechwytywaniem realnej władzy przez niekontrolowane przez nikogo układy sił, instrumentalizacją praw i wolności, w tym wolności wypowiedzi. Trudno uznać te wartości i wzory za godne naśladowania.

Siła manipulacji i propagandy

Zastanawia jednak, dlaczego ten idealistyczny, a przecież nie idealny internacjonalizm znajduje tak wielu zwolenników i propagatorów w świecie. Z pewnością jest wynikiem niewiedzy i naiwności, ale także rezultatem wyrafinowanej wojny informacyjnej i psychologicznej. Bardzo trudno jest odróżnić ślepotę poznawczą wielu środowisk od skutków zorganizowanej manipulacji i propagandy. Kenneth Waltz wskazywał na irracjonalne podłoże takich zjawisk, wynikające ze ślepego przekonania obywateli demokratycznych państw, że stoją oni po stronie dobra, ponieważ żyją w demokracjach. Demokracje mają natomiast prawo atakować innych właśnie za to, że są niedemokratyczni.

Przez lata wpajano ludziom fanatyczne przekonanie, że tylko Zachód jest strażnikiem postępu cywilizacyjnego, że na „białym człowieku” spoczywa odpowiedzialność za pokój i dobro planety. Doprowadziło to do przyjęcia ideologicznego fundamentalizmu, który stanowi podstawę liberalnego/demokratycznego imperializmu. Samo to pojęcie zawiera w sobie contradictio in adiecto (sprzeczność w przymiotniku), ale to nie przeszkadza, aby traktować je jako uzasadnienie dla amerykańskiej hegemonii.
W Polsce takiej terminologii się nie używa, bo nie ma uczciwych badań amerykanistycznych. Analitycy i dziennikarze nie cytują literatury amerykańskiej, w której pełno jest odniesień do negatywnych skutków hegemonii USA dla ładu międzynarodowego. Brakuje rzetelnej diagnozy, jak ideologia warunkuje interesy elit amerykańskich, które pod maską szczytnych haseł o wolności i demokracji dążą do podporządkowania sobie kolejnych społeczeństw i państw. Elity te są niezdolne do spojrzenia na siebie oczami innych i wyciągnięcia wniosków ze szkodliwych skutków swojej pychy.

Liberalny fundamentalizm prowadzi do licznych aberracji poznawczych. Przede wszystkim stawia w opozycji każdego, kto nie wyznaje wartości Zachodu. Ta metoda negatywnej identyfikacji politycznej pozwala operować manichejskim podziałem świata na swoich i obcych, na dobro i zło. Przyjmuje się wbrew faktom, że liberalne demokracje z natury nie są agresywne. Agresywność przypisują natomiast wrogom demokracji.
Przerzucanie win na oponentów jest podstawowym zabiegiem propagandowym. W świetle tej narracji wszystkie nieszczęścia są przypisywane Władimirowi Putinowi i jego osobistym ambicjom odbudowy Rosji imperialnej. W takim ujęciu niemożliwym jest rozróżnienie między możliwościami wypracowania kompromisu a polityką uspokajania agresora. Żaden appeasement z powodów pryncypialnych nie wchodzi w grę. Niemożliwe jest także osiągnięcie jakiegoś modus vivendi na drodze kompromisu.

Zgodnie z zasadą suwerennej równości państw, prawo międzynarodowe narzuca na wszystkich wzajemne ograniczenia, aby możliwe było wielostronne koordynowanie, a nie jednostronne dyktowanie rozwiązań żywotnych problemów wspólnoty międzynarodowej, w tym pokoju i bezpieczeństwa. Tymczasem w amerykańskiej wizji świata występuje wyraźny podział na podmioty i przedmioty, na państwa będące mentorami w dziedzinie demokracji wobec tych, którzy dopiero do niej pretendują. Rosję traktuje się jako przedmiot liberalnego internacjonalizmu, co przekłada się na podważanie autorytetu władz rosyjskich w systemie międzynarodowym ze względu na niedopasowanie do wartości Zachodu. Powrót do normalności w relacjach Zachodu z Rosją nie może więc opierać się na jakimś kolejnym „resecie”, ani na „nowym otwarciu”. Warunkiem porozumienia jest taka transformacja Rosji, aby to jej obywatele w sposób demokratyczny mogli decydować o dalszych losach ich państwa. Pod taką formułą „demokratyzacji” można rozumieć zarówno przygotowywanie z udziałem Zachodu kolejnego historycznego nieszczęścia Rosji w postaci rewolucji, jak i jej fragmentację, co na obecnym etapie wiedzy wykracza poza możliwości poznawcze.
Stanisław Bieleń

Śródtytuły i wyróżnienia w tekście pochodzą od Redakcji.

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 26 luty 2014

Odsłon: 4533

 
Z prof. Uniwersytetu Warszawskiego, politologiem Jackiem Czaputowiczem, autorem książki Suwerenność,  rozmawia Anna Leszkowska

 

 

-     Panie profesorze, mówi się, że w XXI wieku będziemy mieć do czynienia z państwami posuwerennymi. Czy jesteśmy świadkami zaniku suwerenności i upadku państw narodowych?

-    Tak nie można powiedzieć, bo suwerenność wydaje się być trwała. Na pewno suwerenność nie zanika, ale zmienia się i będzie się zmieniać jej treść. Na różnych etapach rozwoju ludzkości pojawiają się określone atrybuty suwerenności – jedne odchodzą, w to miejsce pojawiają się inne. Zmienia się też historycznie ulokowanie suwerenności, czyli władzy legalnej i akceptowanej, która kieruje społeczeństwami czy to w formie imperiów, czy państw narodowych.
Zainteresowanie suwerennością istotnie ostatnio wzrosło i to ze strony wielu dyscyplin naukowych. Ja zajmuję się suwerennością od strony stosunków międzynarodowych i nauk politycznych, ale suwerenność interesuje także historyków, ekonomistów, filozofów.


- Suwerenność wzbudza jednak wiele konytrowersji. Po wstąpieniu Polski do UE temat ten powraca w wielu dyskusjach, w których niepokój budzi fakt scedowania na UE przez Polskę 80% swoich kompetencji w sferze gospodarczej i 60% w sferze prawodawczej …

  

   - Oczywiście, że ważne jest to, co się dzieje tu i teraz, ale przy badaniu suwerenności  nie sposób pomijać na nią wpływu filozofii i historii, które są niezbędne przy interpretacji jej zmian – także w procesie integracji europejskiej. Przecież Unia Europejska miała analogie historyczne. W średniowieczu Europa też miała system władzy podzielonej, było odniesienie do władzy cesarza i papieża na poziomie europejskim, państwa narodowego na poziomie państwa, pana feudalnego na poziomie interioru. Dzisiejsze podziały władzy odpowiadają  średniowiecznym. Niektórzy porównują Unię Europejską do systemu imperialnego, inni – do systemu federalnego.
A dlaczego jest to takie ważne i dyskutowane przez polityków? Bo dotyczy władzy, a polityk danego państwa nigdy  nie powie, że państwo narodowe coś traci wskutek integracji. Raczej będzie interpretował, że jest to wspólne wykonywanie suwerenności w Europie, tworzenie większej puli, itd.
Moja teza jako politologa jest tu jednak inna. Jeżeli suwerenność zdefiniujemy jako władzę na danym terytorium, to państwo traci jej część na rzecz UE, nie może ingerować już w tych dziedzinach, które są scedowane na poziom unijny. Ale jeżeli suwerenność zdefiniujemy jako realizację interesu narodowego, to powiemy, że państwo zyskuje nowe możliwości realizacji interesu narodowego, bo ma więcej środków, wpływ na to co się dzieje w innych państwach na kontynencie, itd. Zatem spór dotyczy tu samej definicji suwerenności.
 

-    W książce opisuje pan różne aspekty suwerenności, wydaje się jednak, że czasach globalizacji kluczowe znaczenie ma suwerenność ekonomiczna, której uszczuplenie bywa często wymuszane. Czy istotnie globalizacja jest zagrożeniem dla suwerenności?

-    Tutaj znów dotykamy problemu definicji. Jesteśmy przyzwyczajeni do koncepcji suwerennej równości, która się ugruntowała w prawie międzynarodowym i stosunkach politycznych wraz z powstaniem ONZ, po II wojnie światowej. Jeszcze w okresie międzywojennym ta gradacja suwerenności była akceptowana: były kolonie, protektoraty, terytoria zależne, nie wszyscy byli równi. Natomiast wraz z procesem dekolonizacji zaczęto uważać, tak jak jest zapisane w karcie NZ, że każde państwo jest równe.
Jest to jednak pewna fikcja, bo wiemy, że państwa nie są względem siebie równe, że występuje wśród nich pewna hierarchia.
Z perspektywy ONZ, np. Somalia, Afganistan, czy Republika Środkowoafrykańska to państwa suwerenne. Jednak my widzimy, że są to państwa upadłe, które nie spełniają kryteriów państwowości empirycznej, nie kontrolują tego, co się dzieje na ich obszarze. Czyli kiedyś nie uznalibyśmy je za państwa, natomiast wg prawa międzynarodowego są one równe innym państwom.
W literaturze używa się takich określeń jak: państwo przednowoczesne, nowoczesne i ponowoczesne. Niektóre państwa afrykańskie są na poziomie takim, jak Europa w XIV i XV w., przednarodowe. System kolonialny ujął te państwa w granicach  terytorialnych, ale narody się jeszcze nie wykształciły. Państwa muzułmańskie to poziom okresu wojen religijnych, gdzie religia jest czynnikiem dominującym, jak w średniowieczu chrześcijańskim. Państwa azjatyckie i Ameryki Łacińskiej to odpowiednik XIX-wiecznej Europy, gdzie państwa rywalizują zgodnie z zasadą siły, dominacji, wymuszania. Tylko część państw na świecie, jak europejskie, USA, Kanada, Australia, to świat ponowoczesny, gdzie ważne są idee równości i wolności, podbój jest niewyobrażalny,  a bezpieczeństwo zapewnione. Mamy więc różne rodzaje współistniejących państwowości.
 

-    Czyli wszyscy mają jednakowe prawa, ale niektórzy większe?

-    Zgodnie z podejściem prawnym, najważniejszą cechą suwerenności  jest uznanie państwa przez innych członków społeczności międzynarodowej. Ale jest też podejście politologiczne, które mówi, że najważniejszą cechą suwerenności jest władza, która w sposób legalny może stosować przymus. Jeżeli mówimy, że USA to hipermocarstwo, hegemon, państwo dominujące, czy neoimperium, to mamy do czynienia z suwerennością niczym nieograniczoną – państwo może robić co chce.
Pokazuję w książce rywalizację suwerenności rozumianej jako cecha państwa, tzn. prawa robienia tego, co się chce, i suwerenności jako instytucji społeczności międzynarodowej, tzn. zabezpieczenia państwa przed ingerencją w sprawy wewnętrzne ze strony innych państw. Między tymi rozumieniami suwerenności występuje sprzeczność.

-    Ale to jest prawny punkt widzenia suwerenności. Gdyby potraktować  ją od strony ekonomicznej – co dzisiaj ma ogromne znaczenie – trudno byłoby ocenić, czy jesteśmy suwerenni, czy nie jesteśmy...

-   To jest koncept, który wymyka się definicji i inaczej wygląda z punktu widzenia różnych dyscyplin naukowych. Państwa, rywalizując ze sobą, uzależniają się wzajemnie. Inną sprawą jest, czym się kierują w tej rywalizacji. I tutaj pojawiają się poza państwami inni aktorzy stosunków międzynarodowych: korporacje transnarodowe, organizacje międzynarodowe, różne grupy społeczne, itd. Powstaje więc kolejny problem: mówi się, że państwa tracą kontrolę nad korporacjami transnarodowymi, które przenoszą ponad granicami inwestycje, dochody, zyski. Państwa nie są już w stanie sprawować kontroli nad przepływami przez granice, co było tradycyjnym atrybutem suwerenności.

-   Suwerenność na ogół jest pojmowana jako poszanowanie terytorium. Tymczasem przykład Grecji pokazuje, że utrata suwerenności ekonomicznej może być początkiem utraty suwerenności terytorialnej, politycznej, itd. Czy to wynika z globalizacji?

-  W UE suwerenność państw  jest różna: Niemcy mają ją dużą, ale suwerenność Grecji jest mniejsza, państwo nie może realizować wypracowanej polityki.
Naukowcy do tej pory twierdzili, że w procesie integracji europejskiej państwa tracą suwerenność. Ja uważam, że jedne tracą, a inne zyskują. Np. suwerenność  Niemiec rośnie kosztem suwerenności innych państw.
Suwerenność możemy porównać do kamienia lub koszyka. W pierwszym przypadku,  suwerenność jest niezmienna jak kamień;  w drugim - atrybuty suwerenności się zmieniają, wyjmujemy co niepotrzebne, a wkładamy nowe. W ujęciu historycznym oznacza to zmianę treści suwerenności. Gdy przywołamy klasyczne atrybuty suwerenności, np. granice, stanowienie prawa, rozstrzyganie sporów, bicie monety, to w UE w większości przypadków kompetencje są dzielone między państwa członkowskie a UE.

-   Wydaje się, że UE jest dobrym przykładem związku państw, na ogół korzystnego dla większości z nich. Ale wymuszone przez globalizację uszczuplanie suwerenności to już zjawisko oceniane przez narody i społeczeństwa bardzo krytycznie. Czy można zatrzymać te złe konsekwencje dla suwerenności wskutek globalizacji?

-   To pytanie dotyczy celu istnienia społeczności ludzkiej. Jeżeli jest to ochrona jakiegoś dobra wspólnego, to niekiedy najlepiej się to realizuje w warunkach państwa. Ale  być może będzie inaczej. Są badacze, którzy uważają, że winniśmy dążyć do stworzenia jakiejś kosmopolitycznej wspólnoty światowej.

-   …i rządu światowego

-    Być może tak, ale to jest pytanie, czy forma organizacji, jaką jest państwo to dobry środek do realizacji celu, czy nie. Wielu badaczy postmodernistycznych uważa, że dobrze byłoby, żeby państwo obumarło. Inni twierdzą, że niosłoby to poważne zagrożenia.
Natomiast co robić, żeby zapobiegać pewnym negatywnym cechom globalizacji, jak możliwość eksploatacji danego państwa przez inne, czy przez firmy ponadnarodowe? Trzeba mieć dobry rząd, który realizuje cele społeczne i sprzyja rozwojowi państwa. Jeżeli państwo jest  niewydolne i skorumpowane, to popada w zależność. Optymistyczne jest jednak, że los tego świata jest w naszych rękach – jeżeli stworzymy system efektywny, rządy demokratyczne, które będą nastawione na realizację dalekosiężnych celów, to wówczas mamy szansę rozwoju.

-    Obecnie w hierarchii ważności suwerenność ustępuje miejsca prawom człowieka, które są traktowane jako prawo naturalne, podobnie jak wcześniej traktowano suwerenność. Czy suwerenność odejdzie do lamusa i z tego powodu?

 

-    Jest tutaj spór między komunitaryzmem a kosmopolityzmem, w którym jednostka ludzka jest przede wszystkim człowiekiem i ma pewne prawa z faktu bycia nim. Komunitaryści z kolei uważają, że jednostka ludzka jest przede wszystkim obywatelem i ma pewne prawa wynikające z przynależności do danej wspólnoty narodowej. W związku z tym prawa Amerykanina, Polaka, czy Chińczyka się różnią, bo wynikają z praw danego narodu.
Prawa człowieka jako uniwersalne związane są z podejściem kosmopolitycznym, które głosi, że prawo do życia, rozwoju, demokracji, przynależą każdemu człowiekowi, niezależnie od narodowości. Jest to spór, z którego wynika też możliwość uznania interwencji w wewnętrzne sprawy innego państwa za legalną, bądź nie.
Przyjmuje się zatem, że obowiązkiem społeczności międzynarodowej jest zapewnienie podstawowych praw człowieka i zapobieganie np. ludobójstwu. Ale to wiąże się z ingerencją w sprawy innego państwa, pogwałceniem jego suwerenności. Inni sądzą, że interwencja jest niedopuszczalna, właśnie z uwagi na poszanowanie suwerenności i jej nadrzędności. We współczesnym świecie od lat 90. XX w. dominuje jednak prawo do interwencji humanitarnej, które pozwala naruszać suwerenność państw w przypadkach uzasadnionych. Takie  interwencje nie są nadużywane, nawet uważa się, że powinno się tego środka używać częściej.

-  Świat jest zbyt złożony, aby państwa mogły realizować swoje interesy autonomicznie? Komu jest potrzebna suwerenność?

 

-   Uważam, że suwerenność terytorialna  na poziomie państw jest rozwiązaniem korzystnym, dobrym, a pozbawienie państw suwerenności byłoby ryzykowne. Dziś państwa rywalizują ze sobą w ramach społeczności międzynarodowej, a gdyby ich nie było rywalizacja występowałaby między ludźmi i to w całej przestrzeni światowej. Niewykluczone, że w przypadku wyborów do parlamentu światowego zwyciężyłaby nie jakaś wielonarodowa partia, ale najbardziej liczna nacja. Ofiarą tego systemu padałyby mniejszości, których dzisiejsze państwo narodowe broni. Suwerenne państwo jest gwarancją bogactwa i pluralizmu życia politycznego na świecie.

-  Wróży pan długą historię państwu narodowemu…

- Tak sądzę i uważam, że to jest dobre rozwiązanie: społeczność międzynarodowa, akceptacja dla różnorodności jest dobrem, a ujednolicenie przyniosłoby niepowetowane straty.
Dziękuję za rozmowę.