Politologia (el)
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 1648
Nie trzeba być profesjonalnym znawcą stosunków międzynarodowych, aby nie wiedzieć, że we wszystkich systemach międzynarodowych, jakie znamy od najdawniejszych czasów, istniała hierarchia uczestników ze względu na ich status. Jest on kryterium rozstrzygającym o „porządku dziobania” w środowisku, które ma charakter poliarchiczny (oparty na wielości władz), choć zgodnie z tradycją realistyczną przypisuje się mu błędnie charakter anarchiczny.
Politycy odpowiadający za politykę zagraniczną państwa nie zawsze zdają sobie sprawę z tego, jak ważne i trudne jest kształtowanie jego statusu, często mylonego lub utożsamianego ze spektakularnymi osiągnięciami. Zwłaszcza usytuowanie względem najważniejszych potęg wymaga od rządzących dobrego rozeznania głównych trendów w ich strategii i polityce, aby nie tylko umiejętnie dostosować się do sytuacji, ale przede wszystkim zręcznie wiązać swoje interesy i cele z dążeniami innych państw.
Dzięki konsekwentnej i mądrej polityce można zbudować taki status międzynarodowy państwa, który pozwala zneutralizować ciężar negatywnych obciążeń geopolitycznych. Wzorowego przykładu inteligentnej przebudowy swojego statusu dostarcza Finlandia, która po II wojnie światowej wyspecjalizowała się w pośredniczeniu między Zachodem a ZSRR, a następnie Rosją, wypromowała się w świecie jako zręczny pośrednik i moderator w trudnej sztuce wypracowywania kompromisów.
Mimo rozmaitych obiektywnych obciążeń i przeszkód natury subiektywnej nie ma żadnych powodów, aby Polska nie wypracowała sobie nie tylko innego wizerunku, niż konfliktowy, albo też nie zbudowała takiego statusu, który może budzić podziw i aprobatę w środowisku międzynarodowym. Trzeba jednak w tej sprawie mieć wyrazisty „plan gry”, trzeba sformułować doktrynę polityczną, w której znajdą odbicie nie tyle slogany i frazesy o przywiązaniu Polski do wartości Zachodu, ale zostanie pokazana funkcjonalność polskiego państwa w systemie międzynarodowym, jego stabilność i przewidywalność.
Kłopot z Polską polega jednak na tym, że nie tylko nie ma ona dojrzałej doktryny międzynarodowej, ale nie ma także wyrazistej tożsamości, opartej na głębokich przemyśleniach i przewartościowaniach oraz cywilizacyjnej wizji rozwoju. Ponadto obiektywnie znajduje się gdzieś pośrodku między wielkimi a małymi państwami. Jest zawieszona „między pierwszą a drugą ligą europejską” i jest to sytuacja frustrująca.
Po 1989 roku była spychana do jednego rzędu z krajami o wiele mniejszymi, albo podejmowała ambitną grę, żeby dostać się do „ekskluzywnego” klubu paru państw, które współtworzą „decyzyjne centrum Europy”. Wymaga to ogromnej determinacji i samozaparcia, ale także wyrzeczeń i cierpliwości.
Nawet państwa mniejsze, a co dopiero mocarstwa, nie są przyzwyczajone do polskich aspiracji przywódczych. Tym bardziej, że towarzyszy im ze strony Polski tragiczna nieporadność w diagnozowaniu interesów wspólnotowych, psucie własnego państwa i jego wizerunku oraz brak świadomości ograniczeń kompetencji komunikacyjnych.
W przekazie informacji między państwami występuje zawsze szereg zakłóceń spowodowanych złożonością kontekstu kulturowego. Politycy powinni wiedzieć, że prawidłowe zrozumienie zamierzonego znaczenia wypowiedzi często wymaga wiedzy, która leży poza techniczną biegłością językową. Rozpoznanie komunikacyjnych intencji nadawcy wymaga odpowiedniego przygotowania merytorycznego i wysiłku poznawczego odbiorcy. Bez tego komunikacja może ugrzęznąć w potoku błędnych interpretacji i zaprzeczeń. Przykładów tego zjawiska dostarczają kolejne klęski wizerunkowe polskiego rządu.
Miejsce w klubie
Status państwa jest funkcją kolektywnego uznania jego rangi i pozycji zajmowanej w strukturze systemu międzynarodowego. Decydują o nim rozmaite atrybuty - bogactwo, zdolności obronne, organizacja systemu politycznego i jakość przywództwa, dyplomatyczna skuteczność, ale także atrakcyjność kulturowa i potencjał demograficzny. Status ten manifestuje się przede wszystkim poprzez przynależność do określonego klubu uczestników, a także zajmowaną w nim pozycję.
Najwięcej uwagi przyciągają te państwa, które odgrywają role przywódcze, są liderami ugrupowań i autorami strategii grupowych. Nazywamy je zwykle mocarstwami.
Status państwa jest wartością dość nieprecyzyjną i w rzeczywistości subiektywną, ulotną, zależną bardziej od odczucia i osądu innych niż od rzeczywiście posiadanej wartości. Trzeba też pamiętać, że miejsce w hierarchii międzynarodowej nie wynika wyłącznie z różnych atrybutów posiadanej siły, ale także umiejętności ich wykorzystania. Liczą się narodowe tradycje i aspiracje, osobowość i ambicje polityków oraz sprawność i efektywność dyplomacji.
Autorzy anglosascy spopularyzowali w ostatnich dekadach pojęcie „miękkiej siły” (soft power), wskazując, że we współczesnym świecie oprócz siły „twardej” (nakazowej), połączonej zwykle z zasobami materialnymi, jak gospodarka i wojsko, liczy się także umiejętność oddziaływania na świadomość ludzką, kształtowania stylu życia i wzorów zachowań, zdolność pozyskiwania sojuszników i stronników swoich idei, dzięki atrakcyjności kulturowej i politycznej, a także zręczności rządzących. Warto przy tym pamiętać, że niezależnie od indywidualnych percepcji i ocen w każdej epoce wykształca się pewien niewidzialny konsensus co do umiejscowienia danego państwa w hierarchii międzynarodowej. Dotyczy to zwłaszcza mocarstw.
Ponieważ status ma w dużej mierze charakter subiektywny, zatem szczególnie w odniesieniu do państw słabszych, w tym „średniej rangi”, takich jak Polska, zależy on od postrzegania ich przez innych. Odbiór i interpretacja zachowań oraz wypowiedzi rządzących danym państwem są decydującym i najbardziej wymownym wyznacznikiem jego notowań w świecie.
W stosunkach międzynarodowych reputacja nie jest zatem prostą pochodną mierzalnych atrybutów siły, lecz opinii i wyobrażeń, które tworzą określone „konstrukty społeczne” w świadomości ich uczestników. Nie wystarczy mieć dobre samopoczucie i dobre zdanie o samym sobie. Ważniejsze jest to, jakie zdanie mają o nas inni. Statusu w hierarchii międzynarodowej nie osiąga się więc w sposób jednostronny. Zawsze jest on wynikiem uznania i swoistego nadania przez innych.
Symbolicznym wyrazem respektu dla danego państwa jest zapraszanie go i włączanie do rozmaitych gremiów decyzyjnych i konsultacyjnych, wsłuchiwanie i liczenie się z głosem jego przedstawicieli, ale także przyznawanie organizacji rozmaitych imprez dyplomatycznych, kulturalnych czy sportowych. Zwykle liczba kontaktów na najwyższym szczeblu politycznym i aktywność na określonych wektorach geopolitycznych pokazuje, jak dane państwo liczy się w obrocie międzynarodowym.
Formą nobilitacji jest nadawanie szczególnej rangi kontaktom dyplomatycznym z aktorami o statusie mocarstwowym. W tym przypadku wyjątkowa rola przypada Stanom Zjednoczonym, które ze spotkań w Białym Domu uczyniły probierz jakości więzi z innymi państwami oraz wskaźnik własnych do nich nastawień. Dla zabiegających o audiencję u amerykańskiego prezydenta jest to z kolei dowód ich afirmacji i wtajemniczenia w krąg spraw specjalnej wagi.
Ma to przede wszystkim znaczenie symboliczne, bo przecież w kategoriach realnych słabsze państwo nadal pozostaje petentem i klientem silniejszego. Nie ma dostępu ani do nowoczesnych technologii, ani posłuchu dla swoich inicjatyw dyplomatycznych. Nie jest w stanie załatwić zniesienia wiz dla własnych obywateli, ani tym bardziej pokonać dystansów rozwoju cywilizacyjnego, wyrażającego się w standardach produkcji rozmaitych dóbr i ich konsumpcji.
Jedynie w przypadku szczególnie zdeterminowanych państw, stawiających wszystko na jedną szalę, udaje im się zbudować status wyjątkowy, dzięki zdobyciu dostępu do broni jądrowej. Jest ona ekstremalnym wskaźnikiem statusu, trudnym do osiągnięcia, ale respektowanym następnie przez wszystkich, nawet najsilniejszych. Przykładem ostatnich miesięcy, przyciągającym uwagę całego świata jest próba uregulowania stosunków na Półwyspie Koreańskim przy udziale Stanów Zjednoczonych i Chin. Widać wyraźnie, jak dzięki dostępowi do broni jądrowej Korea Północna i jej dyktator zostali nobilitowani w hierarchii międzynarodowej do grona partnerów największych potęg.
Siła a honor
Status państw często idzie w parze z ich siłą, a nawet z władzą czy autorytetem, które polegają na zdolności komenderowania innymi państwami, najczęściej z możliwością egzekwowania ich posłuchu.
Państwa słabsze pod względem siły, nawet jeśli posiadają uznany status międzynarodowy, na przykład mediatorów czy rozjemców, nie są same w stanie nikomu narzucić swoich racji, ani zmuszać nikogo do posłuszeństwa. Mogą natomiast powoływać się na swój honor czy dbałość o zachowanie twarzy, co w różnych kulturach jest szczególnie cenione, niezależnie od miejsca zajmowanego w hierarchii międzynarodowej.
Tyle, że status jest wartością podlegającą internacjonalizacji, podczas gdy honor czy zachowanie twarzy pozostają kwestią indywidualną, jednostronną.
Honor nie podlega żadnym przetargom, albo się go ma, albo nie. Natomiast status może być przedmiotem koncesji, bądź efektem uzyskania specjalnych przywilejów czy praw. Wydaje się, że Polska jest takim państwem, które w nowej sytuacji po 1989 roku sporo zyskało, wstępując do struktur zachodnich, ale jak się okazuje, może także wiele stracić poprzez nieumiejętność dopasowania się do oczekiwań partnerów i sojuszników.
Jest bowiem regułą, że im kto ma wyższy status, tym większy budzi respekt dla swoich interesów, idei i instytucji, nawet wśród rywali i konkurentów. Niezrozumienie tej prawidłowości prowadzi często do podejrzeń, że państwa o wyższym statusie dążą do uzależnienia tych słabszych i mniej liczących się.
Tymczasem z doświadczenia historycznego wynika, że państwa o najwyższym statusie zawsze miały większy zakres praw i przywilejów, łącznie z możliwością przywoływania krnąbrnych uczestników do porządku (w ramach tzw. prawa do kontroli - droit de regard).
Wynika to zresztą z formalnych podstaw, jako że mocarstwa (od II wojny światowej przynajmniej pięć z nich) mają status najważniejszych decydentów w Radzie Bezpieczeństwa ONZ (stali członkowie z prawem weta) i są w stanie autoryzować użycie siły w charakterze sankcji wobec niektórych agresorów.
Kooperacja, nie konfrontacja
Status międzynarodowy państwa nie jest dany raz na zawsze. Ciągle trzeba o niego zabiegać, troszczyć się o utrzymanie, a gdy się go traci, zabiegać o odbudowę. Kiedyś Rzeczpospolita pod berłem Jagiellonów stanowiła liczące się państwo w Europie, choć po śmierci ostatniego władcy z tej dynastii zaczęła coraz bardziej przypominać „fantomowe ciało króla”. Status państwa uległ degradacji w czasach królów elekcyjnych, aż doszło do niespotykanego w skali ówczesnego świata wydarzenia. Jedno z największych państw całkowicie znikło z mapy. Niełatwo zatem było powrócić do grona samodzielnych graczy o uznanym statusie.
Wszystkie mocarstwa europejskie, w tym zaborcze, przez ponad 100 lat nieobecności Polski w obrocie międzynarodowym przywykły do przedmiotowego traktowania Polaków w swoich grach geopolitycznych. Rok 1918 przyniósł ponowne upodmiotowienie Polski, co oznaczało, zwłaszcza w przypadku Niemiec i Rosji, konieczność przewartościowania ich strategii, aby państwo polskie uwzględniać w kalkulacjach sąsiedzkich. Krytyczny, a często wręcz negatywny stosunek do Polski powraca echem w polityce tych państw do dzisiaj.
Warto podkreślić, że status państw we współczesnym świecie nie jest wyłącznie funkcją ich zdolności do prowadzenia wojen. Te zresztą – niezależnie od zakazu użycia siły w prawie międzynarodowym - są nie do pomyślenia między największymi potęgami ze względu na groźbę wzajemnego unicestwienia przy użyciu broni masowej zagłady. Dlatego tak popularne są tzw. wojny pośrednie (by proxy). Mocarstwa nie konfrontują się w nich bezpośrednio, lecz polem walki czynią państwa słabsze, niepotrafiące obronić swojej suwerenności.
Państwa zbroją się nie tyle po to, aby wszczynać konflikty zbrojne (które jak widać z obserwacji świata są nieuniknione), ile dla osiągnięcia zdolności skutecznego odparcia ataku potencjalnego napastnika. Potencjały wojskowe spełniają więc zadania odstraszające i prewencyjne.
Nikt jednak nie jest w stanie określić, gdzie tkwią granice wystarczalności obronnej państw mniejszych i słabszych, konfrontowanych z największymi potęgami atomowymi. To zagadnienie jest szczególnie frapujące w dyskusjach wokół programu zbrojeniowego Polski, której indywidualny potencjał wojskowy nigdy nie będzie w stanie przeciwważyć potencjału militarnego Rosji, nazywanej w oficjalnej retoryce politycznej wrogiem. Żadna maksymalizacja nakładów zbrojeniowych (notabene kosztem rozwoju innych dziedzin, na przykład nauki czy ochrony zdrowia) nie doprowadzi rządzących do przekonania, że osiągnięto pełny komfort bezpieczeństwa. Zawsze pozostanie poczucie strachu i niepewności, warunkowane niższym statusem państwa względem najsilniejszych potęg. Od części z nich zależy w ostatecznym rozrachunku sojusznicza gotowość do obrony kolektywnej.
Dlatego w doktrynie i praktyce polityki zagranicznej warto szukać innych rozwiązań, uwzględniających strategie kooperacyjne, a nie konfrontacyjne. Trzeba zwłaszcza z sąsiadami nauczyć się budowania kompromisów i układów koncyliacyjnych. Trzeba wyzbyć się satelickiej mentalności i otworzyć na dialog międzynarodowy nie według cudzych preferencji, lecz własnego interesu. Jak uczy doświadczenie państw skandynawskich, przy pomocy środków dyplomatycznych i strategii akomodacyjnych można osiągnąć znacznie więcej niż przez stawianie na rywalizację czy konfrontację.
Ciągłe odwoływanie się do geopolityki konfliktuje Polskę z największym sąsiadem na Wschodzie i wasalizuje względem Stanów Zjednoczonych. Polska skonfliktowana z Rosją i pozbawiona zrozumienia oraz realnych partnerów w Unii Europejskiej jest wymarzonym partnerem USA. Polskie elity polityczne bez większego wysiłku intelektualnego godzą się na ofertę amerykańskiej ochrony, zapominając, że bezgraniczna wdzięczność wobec zaoceanicznego patrona prowadzi też do bezkrytycznego uzależniania się i wyzbywania własnego zdania.
Jedną z przyczyn tego zjawiska jest pozostawanie Polski w niewoli starych geopolitycznych koncepcji. Dominacja wielkich imperiów utrudniała przez wiele stuleci samodzielne polskie myślenie strategiczne. Obciążenia historią i geopolityką powodują, że Polska, a szczególnie jej elity rządzące, nie są w stanie oderwać się od dawnych uzależnień i doznanych krzywd. Przez ich pryzmat definiują swoją tożsamość, określając przyjaciół i rywali, dystans psychologiczny i nastawienia do sąsiadów.
Tymczasem sytuacja się zmieniła i widać wyraźnie, że stare geopolityczne determinanty statusu międzynarodowego Polski przestają mieć racjonalne uzasadnienie. Polska wcale nie musi być ani buforem, czy przedmurzem, ani tym bardziej państwem frontowym. Te jej geopolityczne funkcje były zawsze skutkiem cynicznych oddziaływań zewnętrznych.
Odzyskując wewnątrzsterowność, Polska ma niepowtarzalną szansę, aby przejść do roli będącej logiczną konsekwencją jej usytuowania w środku Europy – „roztropnego pośrednika” w układzie euroatlantycko-euroazjatyckim. W samym układzie atlantyckim pozostaje co najwyżej „koniem trojańskim” Ameryki w Europie, a to jej bynajmniej chwały nie przynosi.
Im szybciej rządzący Polską odczytają sens dokonujących się zmian, tym więcej zyskają na wzmocnieniu statusu państwa, dystansując się od „fantazji geopolitycznych” kreowanych za oceanem i przypisujących Polsce rolę „rygla” Zachodu wobec Rosji, a w dalszym zasięgu wobec Chin.
W istocie rola ta oznacza wprzęganie Polski w rydwan hegemonicznej polityki USA, które nie zamierzają rezygnować z urządzania świata na swoją modłę. Mocarstwa anglosaskie z upodobaniem traktują Polskę jako „komiwojażera” ich interesów, a nawet „dywersanta” na Wschodzie. Aż dziw bierze, że takie traktowanie nie stanowi przedmiotu debaty publicznej, trzeźwego namysłu decydentów czy niezależnej refleksji intelektualnej.
Koszt fantazji geopolitycznych
Doświadczenia ostatnich lat dobitnie pokazują, że dotychczasowa manifestacyjnie proamerykańska polityka Polski nie przynosi pożądanych efektów. Jest wyrazem słabości i politycznej dezorientacji, wynikającej z braku zręczności i niezrozumienia mechanizmów gry rozmaitych sił za oceanem. Wycofanie się ze zmian w ustawie o IPN pod presją środowisk żydowskich z Ameryki i Izraela, a także w wyniku nacisków samego Waszyngtonu dowodzi, że w godzinie jakiejkolwiek, nawet dość banalnej próby związek Polski z USA przybiera skrajnie trudny charakter, a „parasol ochronny” staje się wątpliwy.
Widać przy tym wyraźnie, że bezpieczeństwa nie można kupić raz na zawsze i że ma ono swoją cenę wcale niepolegającą na kosztach kupowanych w USA samolotów i rakiet, czy gotowości bojowej amerykańskich żołnierzy stacjonujących na polskiej ziemi.
Istota gwarancji sprowadza się do woli respektowania statusu państwa polskiego, poważania jego autorytetu. Jeśli brakuje tych wartości, stajemy się państwem niepoważnym i marginalizowanym, wobec którego wszelkie, nawet najmniej eleganckie wolty są dopuszczalne i możliwe.
Doktryna polityki zagranicznej Polski musi być służebna wobec jej statusu międzynarodowego, przede wszystkim zaś – co warto podkreślić w roku obchodów 100-lecia odzyskanej niepodległości – wobec ciągłości prawno-politycznej państwa. W świetle oficjalnego zadekretowania, że PRL była „czarną dziurą” w historii, następuje eskalacja szkodliwej argumentacji z ust najwyższych dygnitarzy państwowych, podważających rację bytu współczesnej Polski, będącej przecież i w sensie prawnym, i w sensie materialnym sukcesorką niechlubnej poprzedniczki.
Aby zapobiec dalszym szkodom wyrządzanym przez takie enuncjacje, w doktrynie politycznej trzeba jak najszybciej zdobyć się na jakiś kompromis w pojmowaniu powojennego państwa polskiego o ograniczonej suwerenności i bronić w imię interesu narodowego tej ciągłości, jako jednego z ważnych atutów statusu międzynarodowego Polski w XX wieku.
To są rudymentarne elementy polskiej tożsamości geopolitycznej.
Jeśli sami Polacy, na czele z premierem rządu, podważają trwałość państwowości pod szyldem walki z „komunistyczną i sowiecką uzurpacją”, to stwarzają dogodne pole do ataku także na dzisiejszą Polskę ze wszystkich stron, nawet z tych najmniej spodziewanych – od sojuszników i partnerów.
Kolejne ekipy rządzące w III RP miały i mają kłopoty z definicją polskiej tożsamości państwowej, głównie z powodu oportunizmu i zacietrzewienia ideologicznego. Brakuje im przede wszystkim realistycznego zrozumienia interesu narodowego. Nie mają wiedzy o tym, jaką rolę Polska odegrała choćby podczas „odwilży” w okresie destalinizacji, w epoce détente, normalizacji stosunków z RFN i uznaniu granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, czy też zwołaniu KBWE i upowszechnieniu jej standardów.
O tych dokonaniach coraz mniej mówią podręczniki do nauczania historii, co w sumie oznacza działanie na własną szkodę. Przywołane zjawisko świadczy o swoistym „rozdwojeniu jaźni” współczesnych polskich decydentów, gdyż z jednej strony uznają oni pewne dokonania w polityce międzynarodowej (na przykład aktywność w Radzie Bezpieczeństwa ONZ w charakterze niestałego członka), a z drugiej kwestionują sam fakt istnienia Polski Ludowej.
Nie ideologia, a polityka
Dla oceny statusu międzynarodowego państwa ważny jest stopień ideologizacji jego polityki. Państwa rewolucyjne i rewizjonistyczne dążą do podważenia istniejącego porządku, państwa misyjne do jego przebudowy i naprawy. Państwom pragmatycznym chodzi przede wszystkim o zachowanie status quo i wypracowanie pożytecznych kompromisów.
Polsce nie są obojętne postawy zaangażowania ideologicznego. W kontekście bezmyślnego wspierania wszystkiego, co antyrosyjskie, w czym Polska znów była bezgranicznie zgodna z polityką amerykańską, doprowadzono w ostatnich latach do odrodzenia i rehabilitacji nacjonalizmu ukraińskiego. Uznano, że może on być skuteczny w kształtowaniu nowej tożsamości antyrosyjskiej Ukrainy.
Polskie elity polityczne niezależnie od swojej ideowej proweniencji przez ponad ćwierć wieku zgodnie bagatelizowały to zjawisko, nie dostrzegając, że nacjonalizm ten szkodzi także własnym interesom. Podważa wiarogodność polskich władz w oczach społeczeństwa, ale i podkopuje słuszność argumentacji na rzecz przyciągania Ukrainy do Europy. Głos Polski na ten temat w Unii Europejskiej ulega obecnie osłabieniu ze względu na własne problemy wizerunkowe.
Po tym wszystkim nasuwa się refleksja, że Polska ani retorycznie, ani poprzez aktywność dyplomatyczną, ani przez demonstrację symboliczną nie jest w stanie udowodnić, że jest liczącym się państwem na arenie międzynarodowej. Samozadowolenie rządzących i oficjalna propaganda nie są w stanie podważyć tej konstatacji, bowiem widać jak na dłoni, że ważniejszy jest w tym przypadku odbiór zewnętrzny, a nie przekonania własne.
Trzeba jednak na usprawiedliwienie owego dysonansu poznawczego między samopostrzeganiem a reakcjami środowiska międzynarodowego dodać, że status państwa może być niekiedy celowo deformowany i błędnie definiowany. Pewne aspiracje państwa czy też jego faktyczne posunięcia mogą być fałszywie przedstawiane i tendencyjnie interpretowane.
Tak więc to, co według rządzących w Polsce jest ich zamiarem reformatorskim, w oczach krytycznie nastawionych odbiorców zewnętrznych jawi się posunięciem katastrofalnym, podważającym porządek konstytucyjny w państwie. Mamy więc do czynienia z wieloma rozbieżnościami w ocenie intencji własnych i odbiorem zewnętrznym. Intensywność i skala skontrastowania stron warunkuje gwałtowność reakcji emocjonalnych i praktycznych kontrposunięć.
Przypadek Polski pokazuje, że słabszym państwom o wiele trudniej przychodzi realizacja rozmaitych zamierzeń wbrew interesom silniejszych graczy. Dlatego tak ważne jest mądre skorelowanie własnych wizji ładu międzynarodowego z pomysłami i wyobrażeniami państw o uznanym statusie, które mają szansę realizacji. W tym kontekście potrzebne jest uczestnictwo w rozmaitych grupach kontaktowych, inicjujących, konsultacyjnych, sterujących, zarządzających i decyzyjnych.
Dzięki dobremu przygotowaniu i wyspecjalizowaniu się w określonych obszarach czy zagadnieniach, Polska ma ciągle szansę na wypracowanie interesującej oferty międzynarodowej. Warunkiem podstawowym jest jednak wyzbycie się etnocentryzmu i egocentryzmu rządzących. Politycy w państwie demokratycznym zmieniają się u władzy dzięki alternacji sił politycznych, a państwo, które stawia na trwałe zaangażowanie i demonstruje wolę uczestnictwa w rozwiązywaniu trudnych problemów zdobywa nie tylko coraz większy szacunek i prestiż, ale budzi także sympatię w środowisku międzynarodowym. Warto o tym pamiętać przy projektowaniu statusu międzynarodowego Polski.
Stanisław Bieleń
Tekst ukazał się pierwotnie w nr. 2/18 „Opcji na prawo”
Śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji SN.
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 1114
Józef Piłsudski to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w polityce Polski w XX wieku. Przywódca polskich socjalistów, bojownik o polską sprawę w czasie I wojny światowej, naczelnik państwa, pierwszy marszałek Polski, przywódca reżimu autorytarnego sanacji. W pierwszych latach Polski powojennej przyjęto politykę milczenia o nim i zapomnienia jego postaci. Przede wszystkim żywa była w pamięci wszystkich, którzy przeżyli, odpowiedzialność sanacji za klęskę wrześniową i jej następstwa. Być może wynikało to także z gorliwości wobec protektora radzieckiego, pamiętającego klęskę w bitwie warszawskiej, a może za dużo było skojarzeń z szykującą się nową dyktaturą, tym razem z obcego nadania. Może były też inne powody, na przykład chęć milczącego zachowania jakichś pierwiastków ciągłości i szacunku dla imponderabiliów, honoru i atencji dla munduru żołnierskiego. A może był to także kompleks zażenowania, że lewica, w tym komuniści stanęli po stronie sprawców „rokoszu wojskowego” „litewskiego szlachetki” o barwnym życiorysie, politycznego zawadiaki, agenta obcych służb, a także „zamordysty”.
W latach osiemdziesiątych XX wieku Piłsudski stał się jednym z symboli opozycji politycznej w Polsce Ludowej, a po zmianach ustrojowych, w 1994 roku uznano go za najpopularniejszą osobowość XX wieku (wyprzedził Jana Pawła II i Władysława Sikorskiego). Ignorancja historyczna, manipulowanie opinią i uleganie zastanym mitom sprzyjały przywracaniu tej postaci do „panteonu narodowego”. Osobliwy kult wyrażał się w bezrefleksyjnym stawianiu pomników oraz nadawaniu nazw placom i ulicom w każdym niemal mieście Polski.
Nowa formacja ustrojowa III RP potrzebowała wypełnić próżnię ideologiczną, stąd oprócz przywracania prymatu Kościołowi katolickiemu w sferze ideologicznej trzeba było odtworzyć polityczne mity narodowe, nawet gdy wokół pierwszego marszałka Polski istniały kontrowersje już w okresie międzywojennym. Zaistniała potrzeba pokazania opinii publicznej znanej postaci, spełniającej wymogi męża stanu, na tyle już zmitologizowanej, że trudnej do zweryfikowania w pamięci żyjących pokoleń.
Analizując to zjawisko, w pierwszym odruchu przychodzi na myśl marna kondycja umysłowa Polaków (brak krytycyzmu i odwagi, a także zdolności zdystansowania się wobec historycznego fałszu), stronniczość metodologiczna badaczy historii, ich konformizm i „poprawność polityczna”, uleganie „sakralnym ideologiom” oraz podatność na indoktrynację i manipulację świadomością historyczną. Mam oczywiście świadomość, że każde ocenne uogólnienie może być niesprawiedliwe, bo są przecież także prace wartościowe poznawczo, ale nie mają one szans przebić się do szerszego odbiorcy.
Wśród polityków zabrakło przede wszystkim innowacyjności i pomysłu na nowoczesne państwo, patrzące w przyszłość. Inna gorzka refleksja odnosi się do trwałego podziału sceny politycznej, który w różnych emanacjach trwa do dzisiaj. Podziały polityczne międzywojnia (słynne „dwie trumny” Dmowskiego i Piłsudskiego według Jerzego Giedroycia) podzieliły Polaków na wiele pokoleń. Nawet w obliczu napaści z dwu stron we wrześniu 1939 roku nie potrafiono zjednoczyć się do wspólnej walki. Trudno spodziewać się, aby dzisiejsi politycy skłóconej prawicy byli w stanie wyciągnąć jakiekolwiek wnioski z ostrzeżeń płynących z historii.
Portret patetyczny
W odniesieniu do literatury poświęconej Piłsudskiemu wydaje się, że dominuje ciągle historia jako „opowieść zwycięzców i moralistów”. Towarzyszy jej filozofia XIX-wiecznego kreowania heroicznego sensu dziejów, postrzeganych nie przez pryzmat procesów i kontekstów, lecz przez spektakularne wydarzenia (wojny, bunty i powstania) oraz biografie bojowników o słuszną sprawę. Przypomina się anachroniczne podejście Thomasa Carlyle’a, romantycznego filozofa angielskiego, uważającego, że historię tworzą jedynie wybitne jednostki.
Podejście do Piłsudskiego wpisuje się w „matejkowski”, pełen sztafażu, patetyczny i wyimaginowany poczet władców polskich. Tymczasem według Fryderyka Nietzschego, zamiast „historii monumentalnej i antykwarycznej” potrzebna jest „historia krytyczna”, która „musi przeszłość rozbić i poddać wiwisekcji, aby wydobyć z niej to, co prawdziwie wartościowe”, pozwać „przeszłość przed sąd”.
Amerykański metodolog i teoretyk historiografii Hayden White (1928-2018) w swojej krytyce pisarstwa historycznego wskazywał, że „praca historyka jest połączeniem pracy detektywa lub dziennikarza na etapie badań archiwalnych (…), nie różniąc się od nich w żaden istotny sposób. Potem jednak historyk musi wybrać pewną strategię przedstawienia językowego – na takich samych zasadach, jak pisarze tworzący fikcję literacką. Efektem jest nałożenie na zebrany materiał określonej struktury symbolicznej i narracyjnej, wybranej spośród aktualnie dostępnych w literaturze typów struktur fabularnych. Opowieść historyka, jak każdy dyskurs literacki, jest z konieczności fikcyjna, figuratywna, imaginatywna, poetycko-retoryczna oraz »wymyśla swoje przedmioty zamiast znajdować je w świecie rzeczywistym«” (cyt. za: A. Leszczyński, Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2020, s. 550).
Z punktu widzenia historiografii mit personalny Piłsudskiego jako „twórcy niepodległości” od początku stanowił nadużycie, gdyż powszechnie było wiadomo, że rozpad imperiów zaborczych był obiektywnie najważniejszą i bezpośrednią przyczyną samostanowienia uciskanych narodów. Na przykład w przypadku Finlandii nie trzeba było żadnych powstań ani rewolucji, aby pod wodzą carskiego generała Gustawa Mannerheima ukształtowało się niepodległe państwo (faktem jest, że towarzyszyła temu aktowi krwawa wojna domowa).
Instytucjonalizacja kultu
Budowanie kultu Józefa Piłsudskiego obejmowało trzy fazy: egzaltację i przecenianie roli historycznej (Marsz Pierwszej Brygady); monumentalizację postaci i gloryfikację geniuszu oraz mityzację osobowości. Sanacyjna wersja historii miała charakter hagiograficzny i apologetyczny. Oficjalnie zadekretowana stała się podstawą wszystkich późniejszych narracji historycznych. Samemu Piłsudskiemu nie można odmówić niezwykłego sprytu i skuteczności w tworzeniu legendy wokół siebie i lojalnych towarzyszy walki.
Instytucjonalizacja kultu nastąpiła wraz z administracyjnym wprowadzeniem obchodów imienin marszałka oraz ustawową ochroną jego imienia po śmierci w 1935 r. Eskalacja takich działań zaczęła się już od roku 1928, od obchodów dziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości, które wyłącznie zaczęto przypisywać zasługom Piłsudskiego. Społeczna egzaltacja i kultowa cześć dla Pierwszej Brygady miały umacniać legitymizację rządów sanacyjnych i być „odgromnikiem” w sytuacjach kryzysowych. Miały też uzasadniać szczególną przydatność legionistów dla narodu i państwa, tworzących nową elitę rządzącą. Wszystko to jakże przypomina kombatanctwo „Solidarności”.
Z mitem Józefa Piłsudskiego nie umiała sobie poradzić historiografia ani propaganda okresu powojennego. Mimo wielu pozytywnych przemian społecznych, jakie przyniosła Polska Ludowa (likwidacja analfabetyzmu głębokich podziałów społecznych, industrializacji i rewolucji oświatowo-kulturalnej), z czasem w części społeczeństwa, zdystansowanego i opozycyjnego wobec „realnego socjalizmu” i dyktatury partyjnej, zaczęła narastać nostalgia za II Rzeczpospolitą. Zapomniano o trapiących ją konfliktach klasowych i narodowościowych, o ogromnym zacofaniu i wyzysku, o braku perspektyw rozwojowych. Bezkrytyczny powrót do mitu Piłsudskiego nie przeszkadzał w rekonstrukcji jego kultu, przypominającego niechlubne „kulty jednostek” z reżimów komunistycznych.
Uwielbienie dla jakiejkolwiek jednostki, czy to polityka, czy duchownego, prowadzi zawsze do przeceniania jej osiągnięć i absurdalnej apoteozy, poprzez „kanonizację” wypowiedzi, także tych banalnych, stawianie na pomnikach za zasługi, które w świetle późniejszej wiedzy i w odbiorze potomnych mogą być powodem wstydu i zażenowania. Nazywanie Belwederu po śmierci marszałka „świątynią narodową”, wygłaszanie pożegnań, że „umarł ciałem, ale żyje duchowo w naszych sercach”, jego życiorys stanie się „naszą narodową biblią”, „ewangelią dla każdego Polaka”, pochowane serce marszałka na Rossie będzie natomiast „najcenniejszą relikwią narodową” pokazuje niezwykłe podobieństwo do retoryki z okresu „kultu jednostki” w ZSRR i innych państwach dyktatorskich. Ten język absurdalnego zachwytu i egzaltacji, poza zażenowaniem, skłania także do pokory, aby nie ulegać doraźnym pokusom wielbienia kolejnych zbawców politycznych, wodzów i uzurpatorów.
Najbardziej pamięć o marszałku kultywowano w emigracyjnych ośrodkach piłsudczykowskich w Londynie i Nowym Jorku (Instytuty Piłsudskiego). Kontynuowały one prace metodycznie zorientowane na budowę zaplecza ideowego i propagandowego dwóch placówek przedwojennych: Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski (1923) i Wojskowego Biura Historycznego (1927). Darzył komendanta „najgłębszym i najczystszym kultem” Władysław Pobóg-Malinowski, pochwalnie pisał Wacław Jędrzejewicz.
Próby demitologizacji
Ze strony endeckiej ciemne strony Piłsudskiego odsłaniał Jędrzej Giertych. W kraju za sprawą prac Stefana Arskiego i Andrzeja Micewskiego w latach sześćdziesiątych ub. wieku zaczęła się w większości negatywna w swojej wymowie analiza II RP, w tym niektórych aspektów życia i działalności Piłsudskiego. Można odnieść wrażenie, że autorzy piszący o marszałku bardziej byli zależni od autocenzury, pisząc prace „szablonowe” i zgodne z oczekiwaniami ówczesnej władzy.
Nowy okres rozpoczęła działalność naukowa Andrzeja Garlickiego i Jana Molendy. Właściwie to Garlicki uzyskał monopol na publikacje o Piłsudskim. Lata osiemdziesiąte XX wieku przyniosły wysyp wydawnictw nielegalnych (bezdebitowych), które były w większości reprintami dzieł przedwojennych. Swoboda publikacji pokazała dwa oblicza legendy Piłsudskiego – „czarne” i „złote”. Tomasz Nałęcz, Andrzej Chwalba czy Tadeusz Biernat wskazywali na zjawisko kultu i mitu, ale ostatecznie historiografię zdominował „czyn legionowy” i zwycięstwo nad Armią Czerwoną.
Bibliografia tytułów poświęconych Józefowi Piłsudskiemu przekracza dwa tysiące pozycji, ale dotąd w Polsce nie powstała „anatomia piłsudczyzny”, pokazująca skomplikowaną drogę do władzy człowieka o marnej kondycji intelektualnej i postawie moralnej, pełnego sprytu i przebiegłości dyletanta wojskowego. W jednej z prac doktorskich odsłonięto powiązania Piłsudskiego z obcą agenturą (R. Świętek, Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904-1918, Platan, Kraków 1998), ale na zbadanie czekają jego związki z bolszewikami, stosunek do Żydów i Niemiec, do masonerii, okultyzmu i Kościoła.
W kontekście zachodzącej od kilku lat reformy polskiego wymiaru sprawiedliwości bardzo cenną jest publikacja na temat „nihilizmu prawnego” sanacji (W. Kowalski, From May to Bereza: A Legal Nihilism in the Political and Legal Practice of the Sanation Camp 1926-1935, „Studia Iuridica Lublinensia” 2020, nr 5), zasługująca na upowszechnienie, choćby w nauczaniu uniwersyteckim. Prace publikowane za granicą (niemiecko- francusko- i anglojęzyczne) rzadko są cytowane w kraju. W literaturze zagranicznej praktycznie każda dyktatura, od Lenina, Mussoliniego, Hitlera i Stalina znajduje swoje szerokie wyjaśnienie. W Polsce dyktatura Piłsudskiego czeka ciągle na jednoznacznie krytyczne opracowanie.
Nowe pokolenie historyków
Ogromną nadzieję daje nowy nurt historyczno-antropologiczny, podejmujący rzetelnie problemy polskiej historii, prowokujący krytyczną refleksją i alternatywnymi wobec dotychczasowego dorobku podejściami, rozwijany m. in. przez Jana Sowę, Michała Rauszera, Adama Leszczyńskiego.
Przy okazji tych rozważań nasuwa się pytanie, jakie skutki w środowisku naukowym historyków wywołuje dyskusja, gdy pojawiają się prace „rewizjonistyczne” czy „obrazoburcze” na temat marszałka. Nawet gdy są to prace historyków-amatorów czy też publicystów, to przecież sięgają one do dokumentacji źródłowej i mogą stanowić podstawę naukowej polemiki czy repliki. Tymczasem zazwyczaj spotykają się z przemilczaniem, albo demonstracyjnym lekceważeniem (np. publikacje Tomasza Ciołkowskiego, Sławomira Suchodolskiego czy Rafała M. Ziemkiewicza). Odnosi się wrażenie, że zawodowi historycy mianowali sami siebie „strażnikami” jedynej prawdy, która - jak w przypadku Piłsudskiego – ma niewiele wspólnego z rzeczywistością.
Z tym „posłannictwem” polskich historyków jest w ogóle problem w przestrzeni publicznej, gdyż często wykształcenie historyczne polityków, w tym kolejnych premierów, przywołuje się jako podstawę ich kompetencji do rządzenia państwem. Nowoczesne państwa wymagają z reguły od kandydatów do najwyższych urzędów kompetencji w dziedzinie ekonomii, prawa, socjologii, politologii i psychologii politycznej, a w Polsce legitymacją dla znawstwa polityki jest historia, a jeszcze lepiej – teologia. Obie dziedziny dostarczają wiedzy zmitologizowanej, trudno więc zaprzeczyć słynnej frazie Józefa Szujskiego, że „fałszywa historia jest mistrzynią fałszywej polityki”. „Biada narodom karmionym mitami i niepotrafiącym odrobić lekcji historii”.
Trzy dekady III RP zostały zmarnowane, jeśli chodzi o rewizję historyczną, odnoszącą się zarówno do II RP, jak i PRL. Tworząc nowe legendy o ucisku komunistycznym („żołnierze wyklęci”) i „prześnionej rewolucji”, zaniechano całkowicie przyswojenia prawdy o okresie międzywojennym, zwłaszcza o dyktaturze po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego. Kultywowanie pamięci współtwórcy odrodzonego państwa polskiego, który kilka lat po odzyskaniu niepodległości obalił siłą zbuntowanego wojska ustrój demokratyczny i został dyktatorem, popełniając tym samym zbrodnię stanu, dowodzi, że współczesne społeczeństwo polskie, zwłaszcza jego elity kulturalne i klasa polityczna, nie przewartościowało podstawowych kategorii decydujących o tożsamości ustrojowej, znaczeniu konstytucyjnej zasady suwerenności narodu, praworządności, samorządności, ich zagrożeniach w postaci uzurpacji, dyktatury, autokracji i autorytaryzmu.
Rządy „silnej ręki” są przez wielu Polaków wspominane z bezrefleksyjną nostalgią; tęsknota za jakimś bohaterskim obrońcą porządku ciągle kołacze się w umysłach infantylnie usposobionej części społeczeństwa. Zbyt mało ludzi protestuje – także dzisiaj - gdy tzw. wola obywateli, a szumnie „wola suwerena” jest nadużywana i wykorzystywana do doraźnych celów władzy; powoływanie się na „mityczną” „rację stanu” ma przyzwolenie nawet w kręgach intelektualnych.
Nikt zresztą na co dzień nie interpretuje właściwie owej racji stanu. Jest ona zaklęciem, rozumianym na zasadzie domniemania, że jest to jakaś racja wyższa. Ale czyja - władzy czy ogółu obywateli? Jednostki idącej „na czele stada”, czy koterii i grup interesu? Komu ta racja naprawdę służy? „Konia z rzędem”, kto na co dzień rozumie te rozróżnienia.
Stanisław Bieleń
Jest to pierwsza część wystąpienie Profesora podczas debaty z okazji 95 rocznicy zamachu majowego, która odbyła się 27.05.21 w Instytucie Studiów Podatkowych w Warszawie. Opublikował go tygodnik Myśl Polska nr 25-26 z 20-27.06.21. Drugą część opublikujemy w numerze SN 10/21.
Wyróżnienia i śródtytuły pochodzą od Redakcji SN.
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 6137
- Autor: Anna Leszkowska
- Odsłon: 1141
Polityka wschodnia polskich rządów zwących się „niepodległościowymi”, ostatecznie służyła i służy interesom niemieckim.
Schemat polityki wschodniej polskich rządów, które w tradycyjnej historiografii nazywamy „niepodległościowymi”, jest od ponad dwustu lat prawie ten sam:
• rządzący deklarują „wyzwolenie się z zależności” od Rosji (Związku Radzieckiego) i przyjmują antyrosyjską, albo antykomunistyczną retorykę;
• wyzwolenie to nazywane jest „niepodległością”, którą tym samym „odzyskano”;
• następuje seria wrogich działań wobec nowego przeciwnika, również bardzo kosztownych ekonomicznie dla polskiej strony, bo w obronie niepodległości, która jest „bezcenna”, jesteśmy gotowi zapłacić każdą cenę;
• strategicznym celem tej polityki jest „wypchnięcie Rosji z Europy”, odłączenie od jej terytoriów możliwie największej liczby „niepodległych państw”: czym bardziej są sztucznym tworem, tym lepiej, bo są słabsze i mają z nami „wspólnego wroga”.
Jawnym lub niejawnym patronem tejże polityki były początkowo Prusy, a następnie zjednoczone Niemcy, będące prawdopodobnie twórcą tej koncepcji.
Taktycznym celem tej polityki są możliwie najgorsze stosunki polsko-rosyjskie, w płaszczyźnie zarówno politycznej, jak i gospodarczej, likwidacja wszelkich wzajemnych kontaktów, bo każdy z nich jest oczywistą „zdradą”.
Strategiczny cel jest znany i kilkukrotnie skutecznie osiągnięty: Berlin ponad Polską podaje rękę Rosji i dystansuje się do naszej „bezzasadnej” wrogości, przez co zyskuje w Petersburgu (Moskwie) wdzięcznego sojusznika, z którym wspólnie rozwiązuje trudne problemy, a przede wszystkim „problem Polski”.
Obecnie scenariusz ten jest na etapie trzecim, czyli narastającej wrogości obu stron. My oczywiście mamy ku temu również nasze powody, bo tragedia smoleńska ma bezprecedensowy charakter i nie mieści się w dotychczasowych scenariuszach. Od 2010 roku urosła do rangi nierozwiązywalnego problemu, także z naszej, polskiej winy, bo całość śledztwa związanego z wyjaśnieniem przyczyn tej katastrofy (zamachu?) powinna być od początku w polskich rękach, względnie należało powołać też międzynarodową komisję nadzorującą te działania. Teraz już nie cofnie się straconych lat i żadna ze stron sporu nie ma racjonalnego i wiarygodnego wyjścia z powstałej sytuacji.
Drugim nie mieszczącym się w powyższym scenariuszu faktem jest obecnie chęć wyzwolenia się obecnego rządu polskiego z zależności od Berlina, co jest całkowicie sprzeczne z poprawnością III RP. Mamy więc teraz „dwóch wrogów”, czyli jest powtórka sytuacji z lat międzywojnia, gdy wywodzący się z proniemieckiej orientacji politycy sanacyjni chcieli również uniezależnić się od poprzednich protektorów.
Bezceremonialna sugestia, że Berlin może dziś doprowadzić do odbudowy swoich wpływów w Warszawie i zorganizuje powrót byłego szefa rządu „na białym koniu”, była kolejnym sygnałem o wyjątkowym znaczeniu. Na reakcję Warszawy nie trzeba było długo czekać – podniesiono sprawę reparacji wojennych, która na wiele lat stanie się osią stosunków polsko-niemieckich. Nikt, kto będzie chciał zdobyć władzę w Warszawie lub u tej władzy się utrzymać, nie odstąpi od tych żądań.
Nie po raz pierwszy berlińscy politycy, tak jak w 1917 roku, udowadniają swoją tępotę lub całkowity brak wyobraźni, a historycznych analogii jest wiele. Gdyby Ludendorff z Hindenburgiem nie wymyślili bolszewickiej dywersji w Rosji, nie byłoby robotniczej rewolty w Niemczech w 1918 roku i w konsekwencji upadku (rok od przewrotu bolszewickiego) monarchicznych Niemiec, których tak nieudolnie bronili w tej wojnie.
Polskie żądania reparacyjne przyspieszą jednak prorosyjskie działania Berlina, o czym już niedawno mówił Christian Lindner, szef FDP (partii liberalnej), bo wobec polskiej wrogości do obu sąsiadów trzeba przejść do etapu czwartego, czyli „rozwiązania problemu polskiego”.
Rosyjsko-niemieckie zbliżenie utrudnia aneksja Krymu oraz krwawy konflikt we wschodniej Ukrainie, bo Berlin od stu lat wspiera antyrosyjską wersję „samostijnej” Ukrainy. Jaki z tego wniosek? Chyba jest oczywisty: to abecadło polityki.
Witold Modzelewski