Filozofia (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 25 październik 2022

Odsłon: 865

Demokracja versus totalitaryzm

 

Democracy is four wolves and a sheep voting on dinner *
Robert A. Heinlein

 

Demokracja liberalna

Współczesna demokracja jest ustrojem politycznym, w którym lud uczestniczy w sprawowaniu władzy w państwie za pośrednictwem swoich przedstawicieli wyłonionych w wolnych wyborach.
Słowo „lud” używa się w znaczeniu wąskim, głównie przez populistów, jako „klasy niższe”, albo ogół ludzi słabo wykształconych, do których bardziej przemawia „czucie i wiara niż mędrca szkiełko i oko”, (W. S., SN, 10/2022), fanatyków religii, bezmyślnych zwolenników ideologii i fanów liderów partyjnych.

„Lud” rozumie się też w szerokim sensie jako wspólnotę polityczną (ogół wszystkich obywateli) danego państwa. Często „lud” utożsamia się z „narodem”, co jest niedorzeczne i wywołuje dużo nieporozumień. W odróżnieniu od bezpośredniej demokracji ateńskiej jest to demokracja pośrednia i przedstawicielska tym bardziej, im liczniejsza jest populacja danego państwa.
Demokracja liberalna jest odmianą demokracji, jaka utworzyła się w USA i krajach europejskich. Wyróżnia się powszechnością praw obywatelskich, wolnością wyborów i możliwością obalania dostojników rządowych w wyniku glosowania oraz przestrzeganiem „zasady rządów większości ograniczonych prawami mniejszości”.
Warunkiem koniecznym dla rozwoju takiej demokracji jest istnienie nowoczesnego, dynamicznego społeczeństwa pluralistycznego.(1)

Ustrój demokracji liberalnej wspiera się co najmniej na ośmiu filarach: wolności, suwerenności ludu, podziale władzy, praworządności, poszanowaniu praw człowieka, konstytucjonalizmie i pluralizmie. Są one zapisane w konstytucjach wszystkich państw demokratycznych. Żyć w demokracji, to żyć w państwie wolnym i praworządnym, gdzie istnieje możliwość swobodnej wymiany poglądów i gdzie każdy może wyrażać swoją opinię, gdzie przepisy prawa obowiązują wszystkich obywateli bez wyjątku i w jednakowym stopniu, w tym również rządzących i najwyższe osobistości w państwie, gdzie wszyscy mają nie tylko takie same prawa, ale i obowiązki.
W demokracji wszystko, co robi państwo, musi odbywać się zgodnie z zasadami konstytucji i obowiązującym prawem niesprzecznym z konstytucją. Państwo demokratyczne to państwo prawa.

Demokracja ma wielu zwolenników, przede wszystkim konserwatystów oraz ludzi zdecydowanie głupich i naiwnych, którym łatwo można prać mózgi. Elektorat partii, które niesłusznie nazywają się „demokratycznymi”, bo panuje jeszcze światowa moda na demokrację, choć w istocie są antydemokratycznymi, składa się w większości z osób należących do „ludu” w węższym sensie oraz z osób starszych, mieszkańców wsi i małych miejscowości.(2)

Demokracja ma też coraz więcej przeciwników wśród ludzi światłych i postępowych, którzy widzą coraz więcej patologii pojawiającej się w państwach demokratycznych w miarę upływu czasu, jej postępującą degenerację i są świadomi zagrożeń wynikających z tego.
Odzwierciedlają to liczne aforyzmy, jak na przykład takie:
Najlepszym argumentem przeciwko demokracji jest pięciominutowa rozmowa z przeciętnym wyborcą (Winston Churchill),
Demokracji zarzuca się twierdzenie, że większość ma zawsze rację. Doświadczenie uczy, że to mniejszość ma zawsze rację (Gilbert Chesterton, pisarz brytyjski),
Za całą gadką sławiącą demokrację, wolność i prawa człowieka, skrywają się cyniczne, zimnokrwiste kalkulacje… Jak opanować ten ruch, jak na nim skorzystać? (Tariq Ramadan, muzułmański teolog, filozof i pisarz polityczny),
Nie należy przesadzać z demokracją. Nie chciałbym podróżować statkiem, którego kurs byłby określany głosowaniem załogi, przy czym kucharz i chłopiec okrętowy mieliby takie samo prawo głosu, jak kapitan i sternik. (Wiliam Faulkner).

Kryzys demokracji

Obecnie demokracja w prawie wszystkich krajach przeżywa głęboki kryzys, nawet w tych, gdzie rozwijała się od wielu pokoleń, ugruntowała się i osiągnęła punkt szczytowy. Michelle Bachelet, Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka, przemawiając 3 sierpnia 2022 r. na Warsztatach Inauguracyjnych Międzynarodowego Stowarzyszenia Uniwersytetów Jezuickich w Bostonie powiedziała: „Stan dzisiejszego świata ujawnia ponury obraz. Powoli wychodzimy z globalnej pandemii, wojna w Ukrainie i jej społeczno-gospodarcze konsekwencje dla całego świata oraz światowy kryzys żywnościowy, paliwowy i finansowy grozi milionom ludzi brakiem bezpieczeństwa żywnościowego i ubóstwem. Gwałtownie rosną nierówności i polaryzacja między krajami i wewnątrz nich. Postępuje osłabienie porządku prawnego międzynarodowego i wewnątrzkrajowego, wskutek czego łamane są prawa człowieka.

Demokracja też jest chora. W 2021 r. poziom demokracji, jakim cieszy się przeciętny człowiek na świecie, spadł do poziomu z 1989 r. Oznacza to, że demokratyczne zdobycze ostatnich 30 lat zostały znacznie zaprzepaszczone. W ubiegłym roku prawie jedna trzecia światowej populacji żyła pod rządami autorytarnymi. A liczba krajów skłaniających się ku autorytaryzmowi jest trzykrotnie większa niż skłaniających się ku demokracji.
Upadek demokracji jest szczególnie widoczny w Azji Środkowej, Europie Wschodniej i w regionie Pacyfiku, a także w niektórych częściach Ameryki Łacińskiej i Karaibów w wyniku ataków na praworządność. Na przykład w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów zaobserwowaliśmy ataki na organy zarządzające wyborami, trybunały konstytucyjne, media i krajowe i instytucje praw człowieka. Słabnie zaufanie do instytucji, ponieważ ludzie czują się ignorowani.

Dezinformacja jest wykorzystywana przez autokratyczne rządy jako narzędzie do kształtowania opinii krajowej i międzynarodowej, czasami osiągając poziomy toksyczne. Podsyca się mowę nienawiści, skierowaną przeciwko marginalizowanym i wykluczonym. Brak zaufania do instytucji stworzył podatny grunt dla ruchów populistycznych i ich przywódców, którzy korzystają z okazji, by zrzucić całą winę na „demokrację i prawa człowieka”. Nakładają ograniczenia na przestrzeń obywatelską, wolność wypowiedzi, wolność mediów i inne prawa, które są niezbędne dla demokracji. Prawdziwy wyścig do dna.(3)

Wiele zjawisk wskazuje na to, że demokracja liberalna znalazła się nie tylko w zaawansowanym kryzysie, ale już w stanie obumierania, o czym świadczą następujące symptomy patologii: transformacja demokracji w coraz bardziej pośrednią (przedstawicielską); uczestnictwo większościowe w zarządzaniu krajem zmienia się w coraz bardziej mniejszościowe; rządy mniejszości zamieniają się w rządy nielicznych wybrańców; prawo przekształca się w bezprawie, sprawiedliwość w niesprawiedliwość, równość w zróżnicowanie, a ład społeczny w chaos; postępujące wyobcowywanie się władzy od społeczeństwa; ignorancja jednostek i mniejszości (4); zanik troski o dobro wspólne; konwersja „rządów mędrców" w „rządy głupców"; pogarda dla podstawowych wartości demokracji.

Kryzys demokracji nasila się nawet w kolebce demokracji nowożytnej, USA, spowodowany głównie przez różnice ekonomiczne pomiędzy garstką najbogatszych miliarderów a większością społeczeństwa, łamanie praw człowieka, niebezpieczny populizm, popieranie ruchów skrajnie prawicowych i neofaszystowskich. Prezydentowi Donaldowi Trumpowi udało się zniszczyć Departament Sprawiedliwości, Departament Pracy, Agencję Ochrony Środowiska, a także inne ośrodki liberalnej polityki oraz egzekwowania praw obywatelskich. Jego polityka w kwestii detencji i deportacji imigrantów, a także w odniesieniu do prawa wyborczego poważnie osłabiły wolności liberalno-demokratyczne.(5)

Kryzys demokracji w Polsce

Raport naukowców amerykańskich, Stephana Haggarda i Roberta Kaufmana, „Backsliding Democratic Regress in the Contemporary World” potwierdził dobitnie upadek polskiej demokracji.(6) Napisano w nim, że po 2014 roku Polacy doświadczyli znacznego spadku swobód obywatelskich, wzrostu rządowej kontroli mediów, spadku niezależności Sądu Najwyższego oraz zachwiania integralności procesu wyborczego.

W wyniku wnikliwych, wielowskaźnikowych badań porównawczych w kilkunastu państwach okazało się, że od 2015 roku sytuacja w Polsce pogorszyła się bardziej niż w Stanach Zjednoczonych, na Węgrzech, Ukrainie i w Rosji. Jednocześnie szybko rośnie w Polsce i wciąż się pogłębia polaryzacja społeczno-polityczna, która doprowadziła do skrajnie podzielonego społeczeństwa.
Największa erozja demokracji liberalnej postępuje od 2014 r. Polskę zaliczono do grupy państw „autokratyzujących się”. Autorzy tego raportu stwierdzili dobitnie, że w Polsce rządzą autokraci, czyli partia Prawo i Sprawiedliwość, na czele z Jarosławem Kaczyńskim.

Kluczową rolę w psuciu demokracji odgrywa kontrola przestrzeni informacyjnej przez rząd. Przebiega ona dwutorowo: z jednej strony, mamy centralizowanie mediów i odgórne kontrolowanie ich przekazu, wykorzystywanie mediów publicznych do propagandy, której jednym z elementów jest demonizcja wrogów politycznych (by zmobilizować swoich wyborców), świadome rozpowszechnianie nieprawdziwych, zniekształconych informacji, tworzenie chaosu informacyjnego, aby zaciemnić obraz i utrudnić odbiorcom wyprowadzanie negatywnych wniosków o rządzących. (Kiedy autorzy pisali ten raport, nie wiedzieli jeszcze o kolejnych krokach polskich władz wobec mediów: o kupnie prasy regionalnej przez państwową spółkę, projekcie ustawy o wolności słowa czy o projekcie wprowadzającym dodatkowy podatek od reklam.) Stwierdzili, że w Polsce od 2015 r. poziom cenzurowania i kontrolowania mediów przez rząd wzrósł bardziej niż na Ukrainie czy Węgrzech.

Naukowcy zwracają uwagę, że inaczej niż w wielu innych państwach, w Polsce regres demokracji nie miał przyczyn ekonomicznych; nie zaczął się bowiem w czasie wielkiego kryzysu gospodarczego czy tuż po nim. Polska była wówczas w świetnej sytuacji ekonomicznej. Kierownictwo PiS wykorzystało przewagę do zainicjowania szerokiego wachlarza reform instytucjonalnych, a także innych zmian politycznych, które podważały liberalną demokrację na wielu frontach, przede wszystkim przez zaatakowanie wymiaru sprawiedliwości i ograniczanie swobód obywatelskich, takich jak wolność wypowiedzi. Osłabiono również horyzontalne kontrole władzy wykonawczej i ogólnie naruszano praworządność.

Polski Sejm zamienił się w maszynkę do głosowania i akceptuje (prawie) wszystkie pomysły – może nawet nie tyle rządu, ile samej partii. Warto zauważyć, że oznacza to nie tylko ograniczenie wpływu opozycji, ale też roli posłów PiS: oni także są zaledwie trybikami w maszynie. Proces regresu charakteryzuje się między innymi tym, że – zwłaszcza na pierwszym etapie, gdy autorytarne intencje wciąż są ukrywane – łamane są przede wszystkim tzw. głębsze zasady demokracji, te, które wynikają z uzusu, ale nie są literalnie zapisane w prawie.
Władza krok po kroku oddala się od demokracji, chociaż wciąż wmawia, że jest za demokracją i stwarza domniemanych wrogów demokracji z kręgów opozycji. Chodzi o stworzenie wrażenia świata przepełnionego walką i wrogością. Tylko wtedy można liczyć na wysoką mobilizację wyborców i ich akceptację dla łamania demokracji. To właśnie stąd bierze się wojenny język, stosowany regularnie przez PiS i jego akolitów, a także przez Kościół katolicki, który odgrywa poważną rolę w procesie regresu demokracji w Polsce.

Władza może liczyć na poparcie swoich zwolenników, ponieważ utrzymuje ich w przekonaniu o trwającej wojnie o podstawowe wartości. Tej kwestii autorzy raportu poświęcili wiele uwagi. Rada Mediów Narodowych, w której większość stanowią nominaci PiS, podejmuje decyzje personalne dotyczące obsadzenia władz: Telewizji Polskiej, Polskiej Agencji Prasowej oraz Polskiego Radia. Telewizja publiczna stała się w zasadzie „rzecznikiem rządzących”, a wobec niezależnych dziennikarzy zaczęto znacznie częściej stosować artykuł 212 Kodeksu Karnego, zgodnie z którym mogą zostać skazani nawet na rok więzienia za zniesławienie.

W raporcie stwierdzono, że Polska nie należy już do grupy stabilnych państw demokratycznych, a jej miejsce jest z jednej strony między Ukrainą i Stanami Zjednoczonymi, a z drugiej strony, między Węgrami Victora Obrana i Turcją Erdogana. W ciągu siedmiu lat od opublikowania tego raportu niszczenie demokracji w Polsce przybrało jeszcze większe rozmiary i coraz bardziej nasila się. Większość krajów ocenianych w programie Nations in Transit jest obecnie w gorszej sytuacji niż 10 lat temu. Polska i Węgry wyróżniają się bezprecedensowym pogorszeniem demokracji w ciągu ostatniej dekady, a partie rządzące tam eskalują ataki na społeczność LGBT+, grupy etniczne, mniejszości religijne i niezawisłość sądownictwa.(7)

W rankingu 167 państw demokratycznych w 2022 r. Polska znalazła się w grupie państw z „wadliwą demokracją” na 51. pozycji, a USA w tej samej grupie na 26. pozycji. Jedynie 21 państw uznano za „w pełni demokratyczne”, co stanowi jedynie 6,4% światowej populacji. (8)
Inaczej ocenia się stan demokracji na podstawie kryteriów politycznych. Oto prezydent Joe Biden zaprosił naszego prezydenta na szczyt przywódców państw demokratycznych z całego świata 09-10.12.2022, ale tylko wybranych. Osobiście ustalał listę krajów zaproszonych na ten szczyt. Decyzję, kogo umieścić na liście wybrańców, poprzedziła długa debata w Białym Domu. Zwyciężyła koncepcja, aby włączyć także kraje, które co prawda nie są doskonałymi demokracjami, ale są docenione przez administrację USA. Celem szczytu ma być pobudzenie działań w trzech obszarach: obrony przed autorytaryzmem, walki z korupcją i promocji praw człowieka.

Jak na ironię, J. Biden w dokumencie napisał o uznaniu i docenieniu partnerstwa Polski w pracy na rzecz budowania społeczeństw demokratycznych, które respektują prawa człowieka i pozwalają na rozwój wszystkim obywatelom.(9) Czyżby nie docierały do niego bieżące prawdziwe informacje o tym, co partia rządząca wyprawia w Polsce, czy jest tak naiwny, że wierzy reżimowej propagandzie sukcesu o budowie demokracji w Polsce, a może jest perfidny.
Niestety, kryterium polityczne liczyło się bardziej niż merytoryczne. Pikanterii tej decyzji dodaje fakt, że USA same są dość „wątpliwą demokracją” z tendencją do szybkiego jej upadku i zastąpienia przez autokrację.

Kontekst społeczny powstawania totalizmów

Rzeczywistość społeczna, jak przyrodnicza, nie toleruje pustki. Dlatego upadkowi demokracji towarzyszy pojawienie się i rozwój totalizmu. Prof. Maciej Starzewski (1891-1944), prawnik, pokazał w książce Demokracja i totalitaryzm, w jakich warunkach tworzyły się totalizmy w pierwszej połowie XX wieku. Jego spostrzeżenia są jak najbardziej aktualne również dzisiaj.

W latach dwudziestych i trzydziestych ub. w. każdy z europejskich totalizmów – bolszewizm w Rosji oraz faszyzm we Włoszech i Niemczech – powstawał w specyficznych warunkach lokalnych. Wyrastały one na gruncie najgłębszych trudności i kryzysów gnębiących kraje demokratyczne, gdy społeczeństwu i państwu groziły olbrzymie niebezpieczeństwa, którym nie dało się zapobiec za pomocą metod demokratycznych. Pojawiały się one w wyniku polaryzacji i radykalizacji programów partii politycznych i w konsekwencji ostrych podziałów społecznych. Doprowadziło to do odrzucenia legalnej walki o wyborców, którą zastąpiła walka bojówek partyjnych.

Do tego dołączył się po pierwsze, upadek obyczajów oraz moralności rządzących oraz liderów ugrupowań politycznych, którzy udział we władzach traktowali jako okazję do realizacji osobistych interesów, a nie jako służbę publiczną, a po drugie, brak odpowiedniego poziomu kultury i tradycji życia politycznego danej społeczności, niezbędnego dla funkcjonowania demokracji. Totalizm jednoczy społeczeństwa rozprzężone przez demokrację i zaprowadza porządek.

Istotą i warunkiem rozwoju totalizmu jest monopol partyjny - sprawowanie władzy w państwie przez jedną partię, stanowiącą wyraźną mniejszość społeczeństwa. Jej rządy realizują ideologię tej partii. Kolejną cechą cech totalizmu jest specyficzna struktura monopartii połączona z instytucją wodzostwa i centralizmem demokratycznym. Polega on na pełnym podporządkowaniu się wodzowi dzierżącemu niczym nieograniczoną władzę w partii i państwie. Ma on pełną swobodę decydowania w sprawach partii i państwa.
Wódz uznawany jest za nieomylnego i nie ponosi żadnej odpowiedzialności za swoje decyzje. Ale mimo to, na każdym kroku musi on udowadniać swoją nieomylność i wykazywać się wyłącznie samymi sukcesami, gdyż w przypadku porażek wiara w niego gwałtownie topnieje, co zagraża jego władzy.

W totalizmie istnieją instytucje, ale mają charakter fasadowy i nie mają żadnych kompetencji oprócz wyrażania swej opinii wodzowi, które nie są dla niego wiążące. W praktyce wszelkie formy przedstawicielstwa są w pełni serwilistyczne wobec partii i wodza.
Istotną cechą totalizmu jest odpowiednia selekcja osób uczestniczących w sprawowaniu władzy według zasług dla partii rządzącej, nepotyzmu i koterii. Osoby te mają wygórowane mniemanie o sobie i sądzą, że obdarzone są talentami usprawiedliwiającymi zajmowanie uprzywilejowanych pozycji w państwie, że „po prostu im się to należy”.(10)

Od totalizmu do kultu jednostki

Doświadczenie historyczne dwudziestego wieku pokazało, że tylko krok dzieli totalizm od kultu jednostek. Tak było w przypadku Józefa Wisarionowicza Stalina, Benito Mussoliniego, Adolfa Hitlera, Nicolae Ceaușescu, Mao Zedonga, Fidela Castro, Kim Ir Sena, Ho Chi-Minha, Mu’ammara al-Kaddafiego, Jean-Bédel Bokassy, Pol Pota i innych. Każdy z nich był rewolucjonistą, albo buntownikiem, wokół którego jego zwolennicy tworzyli mity, by zjednać sobie społeczeństwo. Propagandyści upowszechniali je i utrwalali w masach tak skutecznie, aż uwierzono, że są prawdziwe. Nazywano ich „ojcami narodu”, „Slońcem Karpat”, „Wujkiem Ho” itp. W społeczeństwie uchodzili za osoby nieskazitelne, absolutnie moralne, najmądrzejsze, znające się na wszystkim i nadzwyczaj kochające naród, a zwłaszcza dzieci i za uszczęśliwiaczy świata oraz zbawicieli lidzkości. Słowem, nie tylko za niepodważalne autorytety, ale za laickich świętych i wzory do naśladowania.

Faktycznie byli to nieludzcy tyrani i masowi mordercy nie bezpośredni, ale na ich rozkaz ginęły i gniły w więzieniach i obozach karnych miliony niewinnych ludzi za to, że mieli inne poglądy, sprzeczne z ich ideologią i polityką. Do jakiego stopnia udawało się ogłupić masy, że uczestniczyły one w obrzędach kultowych na ich cześć w większości przypadków dobrowolnie i entuzjastycznie? (Sam byłem świadkiem, jak u nas po śmierci Stalina przeciętni ludzie przystawali na ulicach i płakali, kiedy wyły syreny w czasie jego pogrzebu.) Pomyśleć, że metody i techniki propagandy były wówczas na nieporównywalnie niższym poziomie niż obecnie. Dziś o wiele większa, szybsza i skuteczniejsza jest ingerencja w świadomość ludzi za pomocą najnowocześniejszych środków i metod propagandy i korzystania z mass mediów oraz sztucznej inteligencji.

Przypuszczam nie bez racji, że istnieje prawidłowość ewolucji społecznej: każdy ustrój autorytarny i totalizm monopartyjny wcześniej czy później kończy się kultem jednostek – wodzów lub liderów partyjnych - gdy tylko zaistnieją odpowiednie warunki do tego. Życie pokazuje, że na obecnym etapie rozwoju totalizmu w niektórych krajach, również w Polsce, takie warunki zaistniały na razie w fazie zalążkowej, ale rozwijają się w przyspieszonym tempie. Wystarczy porównać to, co działo się w naszym kraju ponad dziewięćdziesiąt lat temu, o czym napisał M. Starzewski, z tym, co dzieje się teraz, o czym pisze David Ost: „Ograniczenia narzucone opozycji w parlamencie, jednostronna zmiana Konstytucji lub jawne jej łamanie, oficjalne tolerowanie, a nawet promowanie rasizmu i bigoterii, urzędowe wsparcie dla tradycyjnych ról przypisanych płciom, wskrzeszenie tradycji autorytarnych, osłabienie Trybunału Konstytucyjnego, czystki w sądownictwie, upolitycznienie służby cywilnej, przekształcenie publicznych mediów w tubę rządu. Oto metody, które stosują władcy Polski i Węgier.“(11)

Na wzór stalinizmu, hitleryzmu itp. kształtuje się u nas tzw. kaczyzm - system, na którym wyrasta kult braci bliźniaków, a faktycznie jednego żyjącego, Jarosława. Joanna Senyszyn definiuje go jako polską odmianę totalitaryzmu XXI wieku. Według niej, czerpie on różne elementy z totalitaryzmów europejskich i południowo-amerykańskich, które w kaczyzmie mieszają - ograniczanie demokracji, swoisty zamordyzm i cenzurę. Częściowo występuje w formie zakamuflowanej, ponieważ został ubrany w szatę solidaryzmu społecznego, patriotyzmu i odnowy moralnej. Ma przyjazną gębę, a Polacy dają się nabierać.

Otwarcie ogranicza się wszelkie działania, które uznaje się za nieprawomyślne i niezgodne z doktryną wyznawaną przez J. Kaczyńskiego. Zamyka się usta przeciwnikom, których nie dopuszcza się do reżymowych mass mediów opanowanych przez partię rządzącą.(12) Nasi propagandyści, spece od okłamywania społeczeństwa, fani prezesa PiS-u i ci, którzy chcą zaskarbić sobie jego łaski, stają na głowie, by kult prezesa stał się faktem. A on sam też z czasem nabrał cech właściwych innym jednostkom kultu znanym w historii: człowieka zakompleksionego, wyobcowanego, żądnego pochwał i uznania; odgrodzonego od ludzi (spotykającego się tylko z gronem zaufanych i sprawdzanych przy wejściu osób), pilnowanego przez zastępy policjantów, radiowozów i ochroniarzy, przekonanego o swojej misji mesjasza narodu oraz całej Unii Europejskiej i żarliwego obrońcy podupadającego katolicyzmu.
Wiesław Sztumski
17.10.2022

*Demokracja to cztery wilki i owca, głosujące o obiedzie (R. A. Heinlein (1907-1988), pisarz amerykański)

(1) R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, przeł. S. Amsterdamski, Kraków 1995

(2) Na przykład o wyborcach PiS napisała politolog, prof. Ewa Marciniak: „Mają przeświadczenie, że działania ich partii ukierunkowane są na dobro ogółu. Nie widzą w decyzjach wybranych przez siebie polityków egoizmu, ale dostrzegają egoistyczne postawy u przeciwników. Uważają się za demokratów, przede wszystkim dlatego, że reguły demokracji umożliwiły ich przedstawicielom zdobycie władzy”. (Dziennik Gazeta Prawna, 05.08.2019)

(3) M. Bachelet, We are in a crisis of democracy, and we need to be able to figure out how to disagree (Yahoo 03.10.2022)

4) Jak szanuje się mniejszość niewierzących świadczy na przykład wypowiedź J. Kaczyńskiego na spotkaniu w Częstochowie 14.10.2022: „Każdy rozsądny Polak, patriota, nawet, jeśli jest niewierzący, to musi przyjąć chrześcijański system wartości. Choćby, dlatego, że w Polsce innego systemu wartości występującego w szerszym wymiarze po prostu nie ma”.

(5) „To nie jest chwilowy kryzys”, Jeffrey C. Isaac w rozmowie z Tomaszem Sawczukiem, Kultura Liberalna, 09.06.2020.

(6) Stephan Haggard, Robert Kaufman, Backsliding Democratic Regress in the Contemporary World Part of Elements in Political Economy, Oxford Univ. Press 2021

(7) Nowy raport: Ataki na demokrację nasilają się w miarę rozprzestrzeniania się autokracji w Europie i Eurazji, Komunikat prasowy Freedom House, 28.04.2022

(8) Polska - wadliwa demokracja. Ranking najbardziej i najmniej demokratycznych państw świata, Forsal.pl, 11.02.2022.

(9) Dla Stanów Polska jest demokracją, (https://www.rp.pl/polityka/art19032901-dla-stanow-polska-jest-demokracja; Data dostępu 13.10.2022)

(10) Maciej Starzewski, Demokracja i totalitaryzm, wyd. Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2015

(11) David Ost, „Świt autorytarnych demokracji”, Forum, 14-27 października 2016.

(12) https://quotepark.com/pl/cytaty/355988-joanna-senyszyn-to-polska-odmiana-totalitaryzmu-xxi-wieku-czerpie/. Dostęp: 15.10.2022

 

 

 

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 26 kwiecień 2020

Odsłon: 1850

Rzeczywistość faktyczna i hipotetyczna

Ludzie nie żyją tylko w jednej rzeczywistości, lecz w wielu, często na raz. Przede wszystkim w przyrodniczej i społecznej. Rzeczywistość społeczna składa się z różnych jej rodzajów. Jedne kształtują się i funkcjonują w dużych (w sensie statystycznym) zbiorowościach ludzi (klasach, warstwach, narodach, społecznościach, społeczeństwach populacjach), jak np. rzeczywistość ekonomiczna, polityczna, kulturowa, religijna, aksjologiczna itp. Nazywa się je "obiektywnymi", ponieważ małe grupy i jednostki praktycznie nie mogą decydować o ich kondycji. Powstają one na gruncie stereotypów, paradygmatów i innych czynników.
Drugie powstają, rozwijają się i funkcjonują w małych zbiorowościach pod wpływem czynników intersubiektywnych. W granicznym przypadku mogą też być produktem świadomości lub wyobraźni jednostek, ale wtedy istnieją tylko dla nich, jako rzeczywistości subiektywne w ich świecie pomyślanym.

Zazwyczaj rzeczywistość społeczna, tak jak przyrodnicza, budowana była na faktach. Była faktyczną. W naukach przyrodniczych i technicznych oraz w świecie sensorycznym faktem jest to, co można spostrzegać (bezpośrednio albo pośrednio) za pomocą zmysłów i co może być przedmiotem eksperymentów fizycznych. W naukach humanistycznych i w rzeczywistości społecznej, faktem jest to, co dzieje się (lub miało miejsce wcześniej), jeśli zostało potwierdzone (udokumentowane) naukowo albo w wyniku odwoływania się do pamięci ludzkiej (opowieści, przekazów werbalnych i ikonicznych) lub technicznej (nośników pamięci). A w subiektywnych rzeczywistościach jednostek faktem jest to, co nie budzi u nich żadnych wątpliwości i nie podlega dyskusji.

Z „niezbitymi faktami" można mieć do czynienia tylko w świecie sensorycznym, zwłaszcza gdy są potwierdzone za pomocą pomiarów. Gdzie indziej - tylko z mniej lub bardziej prawdopodobnymi lub "hipotetycznymi faktami". Teoretycznie może być tyle rzeczywistości hipotetycznych, ilu jest ludzi. A praktycznie raczej tyle, ile jest grup kulturowych. Nie sądzę, by udało się je zredukować do jakiejś jednej fundamentalnej, ani utworzyć jedną uniwersalną rzeczywistość w wyniku superpozycji (syntezy) wszystkich jej rodzajów.

Rozum przeszkadza manipulantom

Od niedawna nie buduje się już rzeczywistości społecznej wyłącznie na faktach, lecz również na domysłach, a nawet na kłamstwach. Dokonuje się tego dzięki eliminacji rozumu z udziału w weryfikacji faktów i zastępowania go emocjami. A im bardziej emocje przeważają nad rozumem, a domysły nad faktami, tym bardziej rzeczywistość społeczna staje się hipotetyczną. Wszak hipoteza mieści się między faktem a domysłem (prawdą a fałszem). Dlatego współczesną rzeczywistość nazwano „postfaktyczną". (Przedrostek „post" oznacza tutaj „poza", a nie „po" w aspekcie czasowym.)

Inspiratorzy postfaktycznej rzeczywistości społecznej wiedzą, że nie da się jej zweryfikować w sposób niezawodny za pomocą rozumu, lecz w sposób niepewny za pomocą emocji. Im bardziej hipotetyczna jest rzeczywistość społeczna, tym więcej można umieszczać w niej pseudofaktów, faktów zmanipulowanych lub zdegenerowanych, fake newsów i zmyślonych informacji (wypowiedzi, wiadomości, oszczerstw itp.). Wskutek emocji, jakie wzbudzają u adresatów, sprawiają one wrażenie, jakoby były faktami.
Różni demagodzy polityczni, zawodowi agitatorzy oraz reklamiarze, jak i zwykli ludzie coraz bardziej w niecnych celach bezkarnie nasycają domysłami publiczną przestrzeń medialną (realną i wirtualną), która jest jedną z istotnych form rzeczywistości społecznej. Wiedzą, że im większą ich liczbą zaśmiecą przestrzeń medialną, tym trudniej da się w niej oddzielić prawdę od fałszu. A w rezultacie, łatwiej da się manipulować milionami odbiorców pseudofaktów, by osiągać swoje cele. Dobrze wiedzą też, że gra na emocjach i innych irracjonalnych komponentach świadomości jest o wiele skuteczniejsza od gry na rozumie. Toteż w ich interesie oraz ze względu na cele ich mocodawców postfaktyczną rzeczywistość społeczną rozbudowano już do takich rozmiarów, że słusznie twierdzi się, że zaczęliśmy żyć w „epoce postfaktycznej".

Jednak ze względu na to, że dla wielu ludzi, wciąż jeszcze tradycyjnie, fakty liczą się bardziej od domysłów, a prawda jest wartościowsza od fałszu, kreatorzy rzeczywiści postfaktycznej chcą, by masy uznały domysły za fakty, a rzeczywistość postfaktyczną za faktyczną. W ten sposób chcą uwiarogodnić stworzoną przez nich rzeczywistość postfaktyczną,
Zależy im na tym, by w końcu ludzie pogubili się w sztucznie (intencjonalnie, na zamówienie) tworzonej rzeczywistości społecznej, zdominowanej przez domysły, półprawdy, kłamstwa, oszczerstwa, pomówienia, hejty itp., głoszone przez demagogów i łgarzy. Wtedy, proporcjonalnie do stopnia zaśmiecenia rzeczywistości medialnej pseudofaktami i do poziomu wzbudzania emocji przez pseudofakty, znacznie zwiększa się możliwość manipulacji masami (np. pozyskiwania elektoratu). Rzeczywistość postfaktyczna jest doskonałą scenerią dla takich aktorów, jak oszuści, kłamcy i różni manipulanci.

Rywalizacja o sprawowanie władzy w rzeczywistości postfaktycznej

Walka konkurencyjna między czterema kategoriami ludzi o wejście w skład zarządów różnych organizacji, instytucji i rządów państw oraz o przywództwo społeczne coraz bardziej zaostrza się i brutalizuje. Do władzy pretendują głównie „złodzieje", „bandyci", „głupi" i „kłamcy". Te terminy zapożyczyłem od Carlo M. Cippoli (p.W. Sztumski, Takie sobie myśli o głupocie, w SN, Nr 4, 2013).
Kim jest złodziej, wiadomo powszechnie. Kłamcą jest ten, kto zna fakty, ale je świadomie (celowo) przekręca lub ignoruje. Bandyta zawsze i za wszelką cenę realizuje swoje egoistyczne cele, nie zważając na nikogo i na nic, chociaż nie zawsze ze szkodą dla innych. Głupi to taki człowiek, który działa na szkodę innych ludzi, ale sam nie odnosi z tego żadnych korzyści. Oprócz tego, głupi nie dba o prawdę - chwali się tym, co mu strzeli do głowy, rozgłasza o tym wkoło i nie obchodzi go, czy jest to prawda, czy fałsz.
Wymienione kategorie pretendentów do władzy istnieją od zarania ludzkości. Zawsze byli obecni w grupach, organizacjach i instytucjach społecznych oraz w rządach wielu krajów i odgrywali jakąś rolę w ich funkcjonowaniu. Jednak nigdy w takim stopniu, jak teraz w „epoce postfaktycznej", w której prawie nikt nie liczy się z prawdą i koherencją myśli i kiedy dowolnie i bezkarnie można manipulować danymi i faktami. Toteż na forach internetowych i w mediach społecznościowych gwałtownie rośnie liczba postów, których jedynym celem jest szerzenie dezinformacji i nienawiści. Są to często wypowiedzi „łgarzy”, którym nie tylko prawda i fałsz są całkowicie obojętne, ale którzy także systematycznie pracują nad niszczeniem dyskursów opartych na faktach i rozumie, i przyczyniają się do upowszechniania głupoty w epoce postfaktycznej.

Postępujące rozczarowanie efektami rozumu doprowadziło do tego, że coraz więcej ludzi nie korzysta z niego i nie chce znać faktów; wolą wierzyć w to, co dla nich wygodne - uczuciom, iluzjom, a nawet kłamstwom oraz częściej cudzym myślom niż własnym. Uciekają od faktów i rzeczywistości faktycznej (prawdziwej) w świat złudzeń i do rzeczywistości postfaktycznej (fałszywej). Jest to znane w psychologii zjawisko samookłamywania się. Decyzje (wybory) podejmują kierując się w o wiele większym stopniu uczuciami, aniżeli rozumem czy rozsądkiem. Na przykład: Donald Trump wygrał wybory niespodziewanie i został prezydentem Stanów Zjednoczonych, chociaż jest nieprzewidywalny (niepewny) i od początku kłamał i nadal kłamie. (Dziennikarze „Washington Post" wyliczyli, że w ciągu trzech lat od złożenia przysięgi prezydenckiej w 2016 r. zdążył już skłamać ok. 16 tysięcy razy.) Dlaczego więc został wybrany? Ponieważ wielu ludzi było tak rozczarowanych poprzednim rządem polityków doświadczonych, wiarogodnych i racjonalnych, że woleli uwierzyć w bzdurne obietnice niepewnego Trumpa, które mimo wszystko wzbudzały nadzieje. Być może, poczuli się do tego stopnia zagubieni oraz zawiedzeni racjonalnością (faktycznością) i tak bezradni wobec poczynań poprzednich decydentów politycznych i ekonomicznych, że przestali wierzyć w możliwość dokonywania przez nich zmian na lepsze.
Na podstawie ostatnich wyborów parlamentarnych w kilku krajach okazuje się, że największą szansę wygrania mają nie tyle najmądrzejsi, nieposzlakowani i racjonalni kandydaci (o maksymalnym IQ), lecz populiści - kłamcy. Ludzie wierzą w ich obietnice wyborcze i głosują na nich, bo te obietnice pokrywają się z tym, w co chcą wierzyć i o czym marzą, chociaż obiektywnie rzecz biorąc, nikłe jest prawdopodobieństwo spełnienia ich. Ale nawet złudna nadzieja mocniej wpływa na myślenie, zachowanie się i postępowanie ludzi niż racjonalna argumentacja.

Pod rządami dupków

Przyzwyczailiśmy się do władzy złodziei, bandytów, głupich i kłamców. Ale ostatnio dołączyli do nich ludzie, których powszechnie i uwłaczająco nazywa się dupkami. Ta kategoria ludzi też od początku uczestniczyła we władzach. Jednak teraz, jak nigdy wcześniej, coraz więcej dupków rwie się do władz i - co gorsze - marzy, by rządzić światem. A im większy dupek, tzn. im większe ma AQ (Asshole Quotient*), tym wyższe stanowiska chce piastować, wyższe pozycje zajmować w hierarchii społecznej i dłużej rządzić. Z przykrością trzeba stwierdzić, że w wielu krajach już im się to udało, a w przyszłości będą rządzić jeszcze w wielu innych. W rzeczywistości postfaktycznej zapanowała wręcz moda na rządy dupków.

Kim jest dupek? Aaron James, profesor filozofii na University of California w Irvine, podał taką definicję dupka: jest to facet, który sam odnosi drobne korzyści kosztem przysporzenia ogromnych strat innym ludziom i który systematycznie czerpie korzyści z głębokiego przekonania, że ma do tego prawo, (bo „jemu się to należy"), co całkowicie uodparnia go na dyskomfort, narzekania, krytykę, straty i krzywdę innych osób. (p. A. James, Arschlöcher. Eine Theorie, Riemann Vrl. Műnchen 2014).
Dupek wpycha się na czoło kolejki ludzi, jakby nie było nikogo ważniejszego od niego. A narzekanie przez innych odczuwa jak brak dostatecznego szacunku dla siebie. Wtedy przyjmuje postawę agresji i wrogości w stosunku do opozycjonistów.

Nikt nie rodzi się dupkiem, ale każdy może nim zostać w określonej kulturze i warunkach społecznych panujących w dużych grupach. Ilość dupków we władzach zależy od wyborców - od tego, jakie wybierają instytucje, jakich ludzi i na jaką kulturę zdecydują się. Dupki są wszędzie - w rodzinach, zakładach pracy, instytucjach, organizacjach, wśród kolegów - ale najwięcej na szczeblach kariery politycznej i zawodowej, zwłaszcza kadry menadżerskiej. Dlatego, że wspinaczce na coraz wyższe szczeble towarzyszy wzrost egoizmu i pychy oraz spadek uczuć i empatii w stosunku do innych.

Bycie dupkiem nie zależy od ustroju społecznego, płci, wykształcenia, stanowiska i opcji politycznej. Według A. Jamesa jest tyle samo dupków na lewicy, co na prawicy, chociaż np. w USA przeważają w ugrupowaniach prawicowych, a prezydent Donald Trump nie jest zwykłym dupkiem, lecz naddupkiem i arcydupkiem. (p. A. James, Assholes: A Theory of Donald Trump, N.Y. 2016 oraz H. Stein, Warum echte Arschlöcher meistens männlich sind. Ein Interview mit A. James, w: „Die Welt - Panorama", 24.04.2013.)
Nota bene, nie tylko D. Trump zasługuje na miano arcydupka, lecz wielu innych przywódców. Dupkami są również wybitne jednostki świata nauki. Austriacki astronom, Florian Freistetter, w książce Newton - Wie ein Arschloch das Universum neu erfand (Hanser Vrl. Műnchen 2017) napisał, że Izaak Newton też był dupkiem, bo posiadał wszystkie cechy dupka, wymienione przez A. Jamesa: nie znosił krytyki, był przewrażliwiony na swoim punkcie, samolubny i bezwzględny wobec swojego otoczenia, intrygował i manipulował.
Typem podobnym do dupka jest łajdak. Różni się od dupka tym, że dupek jest do tego stopnia odporny na narzekania i krytykę innych, że w ogóle nie chce ich słuchać, a łajdak słucha i udaje, że jest mu przykro, ale nic sobie z tego nie robi.

A. James twierdzi dalej, że teraźniejszy ustrój społeczny jest „kapitalizmem dupków", bowiem wmawia się ludziom, że można zyskać przewagę i zasłużyć sobie na wdzięczność społeczeństwa i korzyści, niezależnie od tego, czy jest się tego wartym, czy działa się na rzecz dobra wspólnego. Wystarczy stać się dupkiem i kierować się zasadą „bierz to, co możesz dostać". Toteż liczba dupków rośnie lawinowo. Wkrótce może zbliżyć się do liczby głupków (według M. Cipooli 80% populacji).

Niektórzy badacze przypuszczają nie bez racji, że przyczyniły się do tego specyficzne zjawiska zachodzące w aktualnej, neoliberalnej fazie ewolucji kapitalizmu oraz postęp w dziedzinie komunikacji społecznej. W pierwszym przypadku chodzi przede wszystkim o deflacje racjonalności (rozumu) wskutek celowego i skutecznego ogłupiania mas i upowszechniania głupoty. W drugim - o ogromny rozwój techniki przekazywania informacji (wiedzy) za pomocą mass mediów i komputerów.

W aktualnych warunkach nie da się zmniejszyć liczby dupków w społeczeństwie, ani ich udziału we władzach. Tym bardziej, że oni świetnie organizują się i wspomagają wzajemnie w obronie swego status quo. Ich liczba będzie jeszcze wzrastać i coraz więcej dupków będzie rządzić. A zatem, wszechobecność ich trzeba traktować jak zło konieczne, do którego trzeba się przyzwyczaić, by jakoś przetrać. Ewentualnie można by eliminować ich z władz w wyniku wyborów. Wymagałoby to jednak użycia broni, jaką oni posługują się tj. sposobami manipulowania elektoratem w oparciu o postfakty, emocje i kłamstwa. Z tego względu trzeba by sie upodobnić do nich, a najlepiej stać się jednym z nich. Ale wskutek tego liczba dupków jeszcze bardziej by wzrosła. Wtedy pojawiłoby się błędne koło.
Wiesław Sztumski

* Iloraz dupka (przeciwieństwo IQ) AQ = s/k, gdzie k - korzyści własne, s - straty innych ludzi; przy czym s>>k.

 

 

 

.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 19 styczeń 2025

Odsłon: 146

Kiedyś, gdy czytałem K. Kautskiego, uważano, że materia jest wieczna. Więcej, powszechne było przekonanie (zwolennikiem tego poglądu był I. Newton, a nawet A. Einstein), że Wszechświat jest wieczny - istnieje od zawsze, i istnieć będzie również zawsze.
Tak uważali ci, którzy w odróżnieniu od wierzących nie wierzyli w pisane słowa Księgi Rodzaju Starego Testamentu, że Bóg stworzył świat (wszechświat też) w kolejnych sześciu dniach, a siódmego odpoczywał. W to wierzą Żydzi i chrześcijanie, czyli tradycyjnie prawie my wszyscy. W rzeczywistości rozróżniamy to, co można usłyszeć w kościele od tego, czego mogliśmy nauczyć się w szkole lub przeczytać w mądrych księgach. Taki dualizm był i myślę, że istnieje nadal. Te pojęcia nie mieszają się, nie konfrontują w naszych umysłach.
Nie zajmując się astronomią, kosmologią (to wybrańcy bogów), czy podobnymi naukami, nie znamy wyników najnowszych badań i ich nie analizujemy. Doniesienia prasowe o rewelacyjnych odkryciach w tym zakresie (np. teleskopy kosmiczne lub podobne) traktujemy jako ciekawostki, nowinki na równi z doniesieniami o najnowszych wyczynach aktorów czy innych celebrytów.

W tym stacjonarnym, wiecznym Wszechświecie przyroda miała się samoorganizować, zarówno ta nieożywiona, jak i żywa. Wydaje się to nawet zrozumiałe. Jeżeli zmusimy dwa atomy wodoru (budowa: proton w jądrze, a na orbicie krąży elektron) do takiego zbliżenia się, że ich jądra połączą się, powstanie hel (dwa protony w jądrze i dwa elektrony krążą na najbliższej orbicie). Taki proces zachodzi samoczynnie wewnątrz Słońca i przy tej okazji wydziela się spora dawka energii, która podgrzewa gaz.

Skąd ta energia? Gdybyśmy zważyli atom helu i porównali z wagą dwóch atomów wodoru, to stwierdzilibyśmy, że jeden hel jest lżejszy od dwóch wodorów. W tej reakcji mamy do czynienia z defektem masy. Tak to zjawisko nazwano. Co się z nią stało? Masa nie może zniknąć. Zgodnie z tym, czego uczy nas A. Einstein (E=mc2), ubytek masy zamienia się w energię. Atomy biorące udział w reakcji będą szybciej się poruszać. Nam wygodniej będzie napisać (te stwierdzenia są równoważne), że gaz nagrzewa się, rośnie jego temperatura. To stąd się wzięło, że Słońce jest niezwykle gorące i świeci. Wierzchnia warstwa gazów Słońca ma temperaturę przeszło 5000 stopni. Wewnątrz temperatura jest znacznie, znacznie wyższa. My żyjemy na szczęście w odpowiedniej odległości od Słońca, dzięki czemu mamy wodę w płynie i w znośnych dla nas granicach temperaturę powietrza.

Darwin dowodził, że organizmy przystosowywały się do środowiska i jego zmian. W tej ewolucji dwa procesy są najważniejsze: pociąg seksualny i apetyt, a właściwie możliwości ich zaspakajania. Jeżeli któryś z tych procesów w istotny sposób zostanie zakłócony, organizm może nie przetrwać. Gdyby się zdarzyło, że pokarm znajduje się wyłącznie na drzewach, przeżyją ptaki i te zwierzaki (w tym może i my), które umieją się wspinać na drzewa, albo szybko się tego nauczą. Inaczej mogą zginąć i to na zawsze.
Podobnie jest z seksem. Zwierzętom to mniej zagraża, bo nie kombinują, jak zostawić przyjemność, a ominąć prokreację. Zagraża to raczej ludziom, przynajmniej niektórym nacjom. Możemy to obecnie zaobserwować nawet w takim grajdołku jak nasz.

Ludzie dziwnym trafem wyewoluowali nadmiernie. Wynaleźli pismo, umieją czytać i pisać, a nawet piszą wiersze, malują, komponują. Nie zużywają całego czasu na zdobywanie pożywienia, seks i spanie; w wolnym czasie myślą, kombinują, analizują, badają, odkrywają nieznane i konstruują – przynajmniej niektórzy. Oprócz milionów innych rzeczy, wymyślili i skonstruowali aparat fotograficzny. Nie było to aż takie trudne, bo to kopia naszego oka. W aparacie należało tylko nasze naturalne, oryginalne, jego części, zastąpić sztucznymi odpowiednikami. Z czasem były one coraz doskonalsze.
Ale to nic w porównaniu z badaczami kosmosu, którzy takie urządzenia podobne do aparatów fotograficznych o ogromnych, wielometrowych obiektywach zwierciadlanych budowali na szczytach gór i kierowali w niebo. Tam wśród gwiazd, planet, mgławic i galaktyk obserwatorzy nieba szukali zrozumienia praw kosmosu i sensu życia tu, na Ziemi. Wkrótce stwierdzili, że otaczająca Ziemię atmosfera z jej chimerami: chmurami, poświatą, turbulencjami itp. znacząco ogranicza możliwości obserwacji i fotograficznej rejestracji kosmicznych obiektów. Poradziliśmy z tym sobie. Od przeszło sześćdziesięciu lat jesteśmy w kosmosie. Dotarliśmy nawet na Księżyc, a sondy kosmiczne do dalekich planet. Zbudowaliśmy ostatnio w pełni równoważne aparatom fotograficznym, dwa takie kosmiczne teleskopy znane pod nazwą teleskopów Hubble’a i Webba (na rys. porównanie wielkości ich zwierciadeł).

Teleskop Hubble’a został zbudowany jako pierwszy i wyniesiony przez wahadłowiec Discovery na wysokość ok. 610 km (orbita bliska Ziemi) w dniu 24.04.1990. Wyposażony jest w zwierciadło główne o średnicy 2,4 m. Obserwacje prowadzono w zakresie widzialnym, ale również w ultrafiolecie i bliskiej podczerwieni. Dane z obserwacji są przesyłane na Ziemię tradycyjną drogą, co prawda przez satelity specjalne (TDRSS - Tracking and Data Relay Satellite System), ale umieszczone na orbitach geostacjonarnych. Dane trafiają do ośrodka White Sands, mało jawnego poligonu wojskowego w stanie Nowy Meksyk, gdzie są opracowywane.

Obserwacje teleskopu Hubble’a przyniosły wiele spektakularnych odkryć. Nie ma co o nich pisać w szczegółach, bo mało się na tym znamy i rozumiemy. Odkrywane przez Hubble’a obiekty kosmiczne utwierdziły uczonych w przeświadczeniu, że wszechświat ekspanduje i że prędkość ekspansji narasta. Przeczy to dotychczasowemu przekonaniu, że Wszechświat jest stacjonarny, niezmienny i wieczny. Skłania też do wniosku, który był od dawna przez wielu badaczy, astronomów i kosmologów podnoszony, że wszechświat ma swój początek. Nazwano go Wielkim Wybuchem (BB - Big Bang).
Przy okazji stwierdzono, że przyrząd, którym się posługiwano (teleskop Hubble’a), mógłby być lepszy. Uczeni dostali nawet wskazówki, jak powinien być ulepszony. Apetyt rośnie, jak wiadomo, w trakcie jedzenia. Wszystko zależy od możliwych do zdobycia środków. Trzeba przekonać decydentów (zdaje się członków Izby Reprezentantów lub Kongresu USA), że projekt jest niezwykle pożyteczny i - trochę kłamiąc - nie tak znów drogi.
Tak doszło do budowy teleskopu Webba. To przyrząd o bardzo skomplikowanej budowie i wyjątkowo dużych możliwościach badawczych, także w porównaniu z wcześniejszym wzorcem, teleskopem Hubble’a. Przede wszystkim jego główne zwierciadło ma znacznie większą średnicę, prawie 6,5 m w porównaniu z 2,4 m w teleskopie Hubble’a. Zwierciadło składa się z 18 segmentów o kształcie sześciokąta foremnego (przekrój plastra miodu). Złożone zostało już na orbicie i ma możliwość regulacji kształtu, by obserwowany obraz pozbawić wszelkich, możliwych zniekształceń.

Teleskop Jamesa Webba przystosowany jest do obserwacji głównie w zakresie podczerwieni. Detektory podczerwieni powinny mieć bardzo niską temperaturę. W przestrzeni kosmicznej temperatura jest bliska 0⁰ K (-273⁰ C), i aby detektory i miejsca ich zamontowania (środek zwierciadła) nie były podgrzewane promieniowaniem Słońca, zastosowano ciekawą konstrukcję. Pięć płaszczyzn, na których znajduje się zwierciadło teleskopu, jest w rzeczywistości bardzo skomplikowaną strukturą złożoną z odizolowanych od siebie kaptonowych warstw, która osłania teleskop przed promieniowaniem słonecznym i zapewnia mu temperaturę niższą niż 50⁰K.
Możliwość obserwacji w trzech zakresach: krótkofalowym (0,6-2,3 μm), średniofalowym (2,4-5 μm), i długofalowym (5-28 μm) pozwala wykrywać i rejestrować obiekty o różnych temperaturach, zarówno gorące np. gwiazdy, jak i chłodne, np. planety.

Jeszcze jedną różnicę należy podać pomiędzy porównywanymi teleskopami. Dotyczy ona miejsca umieszczenia w kosmosie. Teleskop Webba został umieszczony w bardzo charakterystycznym jego punkcie. Jeżeli istnieją dwa obiekty kosmiczne, które tak jak Słońce i Ziemia krążą wokół siebie, to na linii je łączącej jest taki punkt, w którym ich wzajemne przyciągania są równe, acz przeciwnie skierowane. Punkt ten pomiędzy Ziemią i Słońcem oznaczony jest przez L2 i nazwany punktem libracyjnym. W okolicy tego punktu, w odległości 1,5 miliona kilometrów od Ziemi krąży teleskop Webba. Nie działa na niego ani przyciąganie Słońca, ani Ziemi – w tym miejscu ich przyciągania równoważą się.
Zgodnie z planem, teleskop miał być umieszczony na orbicie w 2011 r. Stało się to w rzeczywistości dopiero 25 grudnia 2021 r. Koszt jego budowy wstępnie oceniono na 1,6 miliarda USD, w rzeczywistości wyniósł 6,5 miliarda USD.
Oczywiście, podana powyżej garść informacji w żaden sposób nie objaśnia rzeczywistej komplikacji jego budowy i możliwości badawczych.

Najważniejsze cele misji teleskopu Webba to:
- obserwacje pierwszych gwiazd powstałych po BB - Wielkim Wybuchu,
- badanie formowania się i ewolucji galaktyk,
- badanie powstawania gwiazd i systemów planetarnych.

Spójrzmy prawdzie w oczy. Te zadania to chęć poznania procesów związanych z powstaniem Wszechświata. Jak daleko chcemy cofnąć się w czasie? Zostało to dość dokładnie ocenione. Wiek Wszechświata ocenia się na ok. 13,8 miliarda lat ziemskich i pewno będziemy się starali cofnąć, ile tylko się da. Obecnie najdalej wykrywane obiekty kosmiczne ocenia się na (300 – 400) milionów lat ziemskich od BB. To już blisko, zaledwie (2 - 3)% całości.
Co było wcześniej, przed BB? Nie wiadomo. Niektórzy uważają, że w BB narodziło się to, co nazywamy czasoprzestrzenią. Kiedy powstała, zaczęła się rozprzestrzeniać i rozprzestrzenia się nadal. Jeżeli narodziła się czasoprzestrzeń, to oznacza, że przed BB nie istniały ani przestrzeń, ani czas. To ostatnie z trudem mogę jakoś zrozumieć. Gdy nie istnieje materia, nie ma zegara, nie ma zjawiska odliczającego upływ czasu. Gorzej z przestrzenią. Może przestrzeń i czas to atrybuty materii, bo wtedy powstała, narodziła się także materia. Ze zrozumieniem tego nie jest lepiej. Materia też nie może pojawić się znikąd. Zgodnie ze słynnym wzorem A. Einsteina (m=E/c²), BB powinien mieć kontakt ze źródłem o nieograniczonej wręcz ilości energii. Zrozumieć to jest wręcz nie sposób, bo niby skąd miałoby się wziąć tyle energii? Znane nam rodzaje energii: kinetyczna, potencjalna, promienista towarzyszą materii, są z nią związane, a materii przed BB podobno nie było. Dramat.

Z drugiej strony, niektóre poglądy niewierzących i wierzących zbliżyły się do siebie. Zakładam, że niewierzący przyjmują do wiadomości wyniki badań naukowych. Aby nie było pomyłek, za poglądy wierzących uznawać będziemy to, w co wierzą katolicy i żydzi, bo w tych fundamentalnych sprawach zasadniczo nie różnimy się. Niewierzący to ci, którzy negują wszelkie wierzenia religijne. Kiedyś mieli dobrze sprecyzowany pogląd: za wszystko odpowiada wieczna materia i jej samoorganizacja. Dziś słowo „wieczna” zniknęło. Zniknęło nie tylko określenie, przymiotnik. Niepewnym jest, skąd wzięła się sama materia i to jest ów dramat.

Powracając do podziału na wierzących i niewierzących, zaczęli się oni różnić wyłącznie fabułą, opowieścią o początku świata (wszechświata). Jedni mówią za Księgą Rodzaju (Genesis) Starego Testamentu o stworzeniu świata przez wszechmocnego Boga w 3761 p.n.e., inni - że nastąpiło to 13,8 miliarda lat temu w wyniku BB. O sprawach zasadniczych, co było przed tym i skąd się wzięło, albo milczą, albo odwołują się do sprawstwa cudownego: niechaj stanie się …

Gdy zastanawiamy się nad tymi problemami, nasuwa się jeszcze jedna kwestia. Religie powstawały dla określonych grup społecznych i przeważnie regulowały kwestie współżycia między sobą tworzących je członków. Stąd religie są nośnikami pewnych zasad moralnych, etycznych. Powszechnie znana jest zasada: „nie czyń bliźniemu, co tobie niemiłe”, chociaż pewno nie tak powszechnie stosowana jak znana. Z pewnością tego typu zasad nie wypracują za nas najcudowniejsze wytwory techniki, w tym nawet teleskop Webba. Pozwólmy mu zatem sięgnąć do granicy BB, może dopomóc w wyjaśnieniu podstawowych kwestii tworzenia i istnienia. Dla nas ważne są także zasady jak być, a nie tylko jak mieć. W tym celu może należy utrwalać zasady dekalogu, nie wiążąc go głównie lub jedynie z wycieczką Mojżesza na górę Synaj.
Zdzisław Jankiewicz

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 24 maj 2020

Odsłon: 2182

Normalność to droga utwardzona: spaceruje sie po niej wygodnie, ale nie rosną na niej żadne kwiaty.

Vincent van Gogh

 

 

 

Normalność jako kategoria historyczna

Niektórych nazw używa się stale, chociaż zmieniają się ich znaczenia. Dlatego od czasu do czasu wymagają aktualizacji, by mogły poprawnie spełniać rolę narzędzi komunikacji w danej rzeczywistości społecznej. Rzeczywistość ta zmienia się w wyniku naturalnej ewolucji społecznej oraz wymuszonej przez rozwój cywilizacyjny, który stale przyspiesza proporcjonalnie do postępu wiedzy i techniki. W dawnych czasach był o wiele powolniejszy niż od połowy XX wieku, kiedy gwałtownie (wykładniczo) wzrastała ilość wiedzy, wynalazków i nowych technologii.

W bieżącej fazie postępu cywilizacyjnego rzeczywistość społeczna zmienia się coraz częściej i bardziej znacząco. Odpowiednio do tych zmian trzeba częściej i szybciej aktualizować znaczenia nazw, by ich desygnaty były adekwatne do realiów.
Zwłaszcza dotyczy to nazw fundamentalnych, mających kluczowe znaczenie dla komunikacji społecznej, jak np. „normalność". Nie ma „normalności w ogóle", jednakowej zawsze i wszędzie. Są tylko różne normalności konkretne, funkcjonujące w różnych czasach i miejscach. Toteż w różnych epokach i rzeczywistościach społecznych inaczej określa się normalność.

Co jest normalne?

Pojęciem „normalność" posługują się różne dyscypliny naukowe, które definiują ją na swój sposób - inaczej w psychologii, inaczej w chemii itd. Dlatego w nauce nie ma jednej definicji normalności. Pojęcie to funkcjonuje też w świadomości potocznej, gdzie rozumienie normalności zależy od odczuwania jej przez poszczególne osoby w określonym czasie, miejscu i sytuacji. Co dla jednego jest normalne, nie musi być dla drugiego.
Potocznie „normalnym" nazywa się to, co jest zgodne z akceptowanymi i respektowanymi przez większość ludzi stereotypami i normami ustalonymi przez tradycję, zwyczaje, obyczajowość, kulturę i prawo. Zdaniem amerykańskiego futurologa Jacque'a Fresco (1916-2017), „tak naprawdę, „normalność” jest tym, co społeczeństwo dyktuje nam jako normalne".

Normalnym nazywa się też to, co nieznacznie odbiega od przeciętnych zachowań, postaw, działań, myśli, ubiorów, aparycji itd. w danej społeczności. Kiedy myśli się o normalności, to zazwyczaj myśli się o przeciętności. W procesach edukacji i socjalizacji wpaja się ludziom, że normalność jest dobra, ale nie na podstawie kryterium etycznego, lecz estetycznego lub ekonomicznego - jeśli coś nie podoba się, albo nie opłaci się większości, to musi być złe. A przecież nowatorzy (wielcy odkrywcy, wynalazcy, artyści, kreatorzy mody itp.), rewolucjoniści, buntownicy i opozycjoniści, którym ludzkość zawdzięcza postęp cywilizacyjny i społeczny, nie podobali się większości (głównie konserwatystom), a niekiedy przynosili im straty. Byli bowiem indywidualistami nieliczącymi się ze stereotypami uznawanymi przez większość i sprzeciwiali się tradycji. A co wnosili nowego, zrazu oceniano jako szokujące, szkodliwe i nienormalne. Jednak z czasem, gdy już to weszło w powszechny obieg, przestawało razić i stawało się czymś normalnym. Niektórzy z wcześniej piętnowanych lub prześladowanych nowatorów stawali się potem idolami i bohaterami, czasem, niestety, dopiero po śmierci.

Postępujący zanik normalności

W ciągu XX wieku ukształtowała się swoista normalność, która była i nadal jest fundamentem oraz gwarantem obecnego ładu społecznego. Niestety, w ciągu ostatnich dziesięcioleci, we wszystkich domenach życia społecznego zachodzą poważne zmiany, które zwiastują odchodzenie od niej. Chyba wraz z formowaniem się rzeczywistości postfaktycznej (budowanej nie na faktach) rozwija się również postfaktyczna normalność, całkowicie odmienna od tradycyjnej znanej od wieków.
Wiele zjawisk zachodzących w różnych sferach życia wskazuje na radykalne odchodzenie od standardów specyficznych dla normalności dwudziestowiecznej. Tak dzieje się na przykład w przypadku wolności, odpowiedzialności, konsekwencji, prywatności i życzliwości.

Zniewolenie i nieodpowiedzialność

Wolność jest naturalnym warunkiem koniecznym do życia człowieka, tak ze względów biologicznych jak i społecznych. (Każdy układ dynamiczny lub organizm musi dysponować odpowiednią liczbą stopni swobody.) Toteż w ewolucji społecznej realizowała się tendencja do poszerzania sfery wolności dla jednostek i społeczności. Najpierw, dzięki rozwojowi techniki, wyzwalano się od ograniczeń przyrodniczych, a potem - dzięki rozwojowi myśli politycznej - od społecznych i kulturowych.

Jednak w drugiej połowie XX wieku, kiedy wolność osiągnęła punkt szczytowy w neoliberalizmie, pojawiła się tendencja odwrotna - ku zniewalaniu ludzi. To, co uzyskano w ciągu tysiącleci, zaczęto nagle i bardzo szybko tracić. Rozpoczął się proces stopniowego ograniczania wolności. Z jednej strony, przyczynia się do tego postęp techniki i czynniki ekonomiczne - ideologia konsumpcjonizmu, maksymalizacja zysku i presja na coraz szybszy wzrost gospodarczy. A z drugiej strony, celowe działania polityków o zakusach imperialistycznych, finansjery światowej oraz ludzi żądnych władzy totalitarnej i absolutnej. W ich rękach nowoczesna technika zmienia się coraz bardziej w instrument zniewalania.
Ograniczanie wolności postępuje wraz z rozwojem sztucznej inteligencji, cyfryzacji i monitoringu obywateli. (p. Zagadkowy człowiek cyfrowy, SN 1/2018) W konsekwencji wielowiekowy marsz ku wolności zmienił się w pochód zmierzający do neoniewolnictwa. A to przeczy naturalnej i normalnej potrzebie wolności. (p. Pęd ku zniewoleniu, SN, 5/2011) .

Naturalną i normalną rzeczą jest, by proporcjonalnie do wzrostu wolności rosła odpowiedzialność. Tymczasem w neoliberalizmie jest na odwrót. Wzrostowi wolności towarzyszy zanik odpowiedzialności. Ludzie boją się odpowiedzialności i uciekają przed nią. Chcieliby cieszyć się jak największą swobodą, ale za nic nie odpowiadać. (Tak było też dawniej, ale nie w takim stopniu jak teraz). Ucieczka od odpowiedzialności przejawia się w przenoszeniu odpowiedzialności z „teraz" na „potem" (w odległą przyszłość), z jednostkowej na zbiorową, z jawnej na anonimową, z bezpośredniej na pośrednią, z konkretnej na abstrakcyjną oraz z podmiotowej na przedmiotową. Winne są gremia doradców, kliki, skryte układy, systemy, siły nadprzyrodzone itp., a nie konkretny osobnik tu i teraz. Wkrótce każdy będzie mógł rozkoszować się nieograniczoną wolnością, ale nikt nie będzie za nic odpowiadać. W ten sposób normalna relacja wolność-odpowiedzialność, na której przez wieki wspierał się ład społeczny, zastąpi relacja nienormalna wolność-nieodpowiedzialność. Tylko jak wtedy żyć? (p. Erozja odpowiedzielności SN 2/ 2012).

Niekonsekwencja

Konsekwencją jest ciągłość logiczna w dążeniu do osiągnięcia jakiegoś celu, gdy działania układają się w ciągi przyczyn i skutków, albo następujących po sobie zdarzeń lub stanów. Działanie konsekwentne zwiększa skuteczność (wydajność) i przyspiesza osiągania celu. Człowiek konsekwentny jest przewidywalny, transparentny i zazwyczaj dotrzymujący danego słowa - taki, na którym można polegać, czyli spolegliwy.
Dlatego jest normalną rzeczą, że ludzie wysoce cenią osoby konsekwentne i chcą mieć ich jak najwięcej w swoim otoczeniu - w rodzinie, szkole, pracy, wśród przyjaciół, nauczycieli, wychowawców, przełożonych i elit władzy. Ludzie wolą przebywać z konsekwentnymi osobami, bo łatwiej z nimi współżyć i współpracować, bo wiadomo, czego można spodziewać się po nich i na co można liczyć z ich strony w konkretnych sytuacjach życiowych, zwłaszcza trudnych. Cechą człowieka konsekwentnego jest zgodność myślenia z poglądami, zachowaniem się i postępowaniem.
Niekonsekwencja implikuje rozdarcie wewnętrzne, fałsz lub hipokryzję, co uznaje się (jeszcze) za nienormalne, bo do obłudnika nie ma się zaufania. Brak konsekwencji nie pozwala czynić sensownym swego życia, albowiem żyć sensownie, znaczy tyle, co konsekwentnie osiągać zamierzone cele.
Niestety, w naszym otoczeniu znajdujemy coraz mniej ludzi konsekwentnych. W szczególności brak konsekwencji charakteryzuje coraz więcej polityków i ludzi władzy, którzy nagminnie i bez żenady nie dotrzymują przysiąg, przyrzeczeń oraz obietnic i bezwstydnie kłamią. Hipokryzja i kłamstwo stały się ich atrybutami. Dają oni zły przykład społeczeństwu, ponieważ coraz więcej osób ich naśladuje, traktując ich jak idoli lub bohaterów naszych czasów. W efekcie rozwija się nienormalne społeczeństwo kłamców i hipokrytów (p. W pajęczynie kłamstw, SN 4/2019).

Prywatne i publiczne

Prywatność jest zamknięciem się w sobie, uwolnieniem się od obecności innych ludzi i ukrywanie się przed nimi. Pomimo dużej uwagi poświęcanej prywatności i akcentowania jej znaczenia, staje się ona coraz bardziej zagrożona we wszystkich przejawach i wymiarach. Nigdy tak nachalnie, masowo, przemyślnie i w zasadzie bezkarnie, jak teraz.
Dawniej podglądacze, donosiciele i szpicle działali sekretnie, nawet z pewną kurtuazją. Naruszali prywatność nie na taką skalę, nie działali ostentacyjne i nie dysponowali tak wspaniałymi urządzeniami technicznymi. Byli źle widziani w kręgach towarzyskich, społecznie nieakceptowani i narażali się na ostracyzm, ponieważ ingerencja w czyjąś prywatność była uznawana za zjawisko nienormalne.
Teraz naruszanie prywatności spowszedniało i stało się zjawiskiem masowym, a więc normalnym. Postępuje wraz z urbanizacją, rozbudową rozmaitych infrastruktur i ze wzrostem populacji. Z różnych względów nie da się powstrzymać procesu wzrastającej ingerencji w prywatność ludzi. W związku z tym sfera prywatności jednostek będzie coraz bardziej kurczyć się aż w końcu wchłonie ją sfera publiczna (p. Zagrożona prywatność SN 1, 2012).

Jest jeszcze jedna sprawa związana z prywatnością, a mianowicie relacja między przestrzenią prywatną i publiczną. Okazuje się, że postępuje prywatyzacja przestrzeni publicznej, a właściwie zawłaszczanie jej przede wszystkim przez oligarchów, elity władzy, a zwłaszcza przez domorosłych autokratów z dyktatorskimi ambicjami, jak np. w Polsce i na Węgrzech. „Powstaje dziwna hybryda przestrzeni prywatno-publicznej, w której to, co „prywatne” (należące do władzy) ma wszelkie prawa, a co „publiczne” jest sferą zobowiązań i posłuszeństwa wobec poczynań władzy." (T. Sławek, Jedną z lekcji pandemii jest to, że zaczynamy pytać o to, czym jest normalność, w: „DesignAlive", 20.04.2020). Zanikanie prywatności, która jest niezbędna do życia, i podporządkowanie jej elitom władzy, nie można uznać za zjawisko normalne.

Zanikanie życzliwości

Od dwóch tysiącleci relacje międzyludzkie i postawy wobec innych osób kształtowane były na podstawie nakazu miłości bliźniego. Ma on nie tylko wymiar religijny, ale ogólnoludzki. i dlatego powinien być respektowany przez ludzi wierzących i areligijnych. Jego laickimi i odpowiednikiem jest nakaz empatii oraz nakaz czułości*, głoszony przez noblistkę, Olgę Tokarczuk.

Kierowanie się życzliwością i dobrą wolą należało do normalności i dlatego zostało zakodowane kulturowo w naturze człowieka. Zaś nienormalnym był ich brak.

Jeszcze nie tak dawno temu życzliwość i empatię okazywano powszechnie, przede wszystkim w trudnych czasach wojen, okupacji itp., kiedy pomagano sobie całkiem bezinteresownie. Jednak proporcjonalnie do rozwoju brutalnego i pazernego kapitalizmu (zaostrzania się walki konkurencyjnej i upowszechniania postaw konsumpcyjnych) postępuje zanik życzliwości, empatii, dobrej woli i czułości. Ludzie tracą zdolność do zatroskania i współczucia dla cierpienia i ofiar.
Teraz normą społeczną stało się nieprzyjazne traktowanie bliźniego - petenta, pacjenta, pracownika i klienta - nawet wtedy, gdy świadczy mu się płatne usługi. Jest tak zwłaszcza w tych krajach, gdzie życzliwość nie stała się jeszcze standardem czy nawykiem zachowania się, gdzie nie dotarło jeszcze do świadomości przedsiębiorców, usługodawców i ludzi władzy, że opłaca się być życzliwym, ponieważ dzięki temu pozyskuje się zwolenników oraz klientów.

Wiele cierpień i osobistych dramatów ludzi dałoby się uniknąć, gdyby wczuwano się w ich położenie i chciano im pomóc, a nie traktować ich jak intruzów, albo tzw. strony. O tym zapominają ludzie bezduszni, egoiści i mający na uwadze przede wszystkim własną wygodę.
Atrofia życzliwości postępuje wraz z przedmiotowym traktowaniem jednostek pod wpływem czynników obiektywnych, w których wyniku życzliwość i współczucie zastępuje się obojętnością i pogardą. Ale kto chce, może przeciwstawiać się temu z pobudek subiektywnych - dzięki swojej kulturze osobistej, swoim cechom osobowościowym, swemu sumieniu lub imperatywowi moralnemu. Świadczą o tym liczne przykłady z czasów totalitaryzmu i zezwierzęcenia, kiedy ludzie chcieli i potrafili odnosić się do siebie po ludzku, czyli normalnie (p. W poszukiwaniu życzliwości, SN 3/2014 oraz Co z miłością bliźniego, SN 12/2012).


Powrót do normalności


Prof. Tadeusz Sławek, b. rektor Uniwersytetu Śląskiego, w cytowanym artykule zastanawia się, czy będzie możliwy powrót do dawnej normalności po pandemii koronawirusa i czy zaistnieje nowa normalność postpandemiczna. Na to pytanie daje odpowiedź twierdzącą. Sądzi jednak, że jej istota nie ulegnie zmianie, mimo że będzie mieć cechy inne niż przedpandemiczna. „Najprawdopodobniej, gdy powrócimy do tzw. normalności (…), okaże się, że rządzą nią te same mechanizmy bezgranicznej chciwości maskowanej chytrze przez polityczną propagandę, która będzie ją przedstawiać jako działanie pro publico bono.
Sytuacja będzie w pewnym sensie gorsza (a przynajmniej radykalnie i niekorzystnie odmienna od naszej dzisiejszej „normalności”) z kilku powodów”.

Tak więc, istota jednej i drugiej normalności nie zmieni się, ponieważ w wyniku pandemii będą nadal obowiązywać reguły gry funkcjonujące w świecie pazernego kapitalizmu, wywodzące się z przekonania o tym, że o wszystkich sprawach życia i śmierci w ostatecznym rachunku i w sposób rozstrzygający decyduje rynek i pieniądz. Z jednej strony, te reguły gry doprowadziły do chwalebnych wynalazków czwartej rewolucji przemysłowej, a z drugiej - do astronomicznych nierówności społecznych, kryzysów migracyjnych i wreszcie do teraźniejszej pandemii. Dlatego należy przeanalizować te prepandemiczne reguły gry i zastąpić je nowymi, żeby uniknąć w przyszłości złych skutków.

"To od przestudiowania tych „wczorajszych reguł gry” zależy, czy robotyka i sztuczna inteligencja uczynią sensowniejszym i mądrzejszym nasze życie, czy tylko stworzą warunki do „realizowania lepszych, tańszych i efektywniejszych zamówień”. Na razie najnowszą technologię i sztuczną inteligencją rozwija się i wykorzystuje głównie w celu z maksymalizacji zysku i zniewolenia ludzi. Radykalna zmiana normalności współczesnej może nastąpić dopiero wtedy, gdy zmieni się ustrój społeczny. A na to się jeszcze nie zanosi.

W ostatnich stu latach normalność zmieniała się coraz szybciej w wyniku wielu nadzwyczajnych zdarzeń, jakich ludzkość doświadczyła, takich jak wybuch i zakończenie pierwszej wojny światowej (1914 i 1918) i drugiej (1939 i 1945), rewolucja socjalistycznej w Rosji (1917) i w innych krajach (w latach 50-tych i późniejszych), pojawienie się ustrojów totalitarnych - faszyzmu w Niemczech (1933) oraz dyktatury proletariatu i stalinizmu w ZSRR i innych krajach bloku wschodniego (1918-1955), użycie broni jądrowej (1945), masowe akcje przesiedleńcze - zsyłki na Syberię (1936-1945), repatriacja (1945), przymusowe wysiedlenia (1945-1948), obozy koncentracyjne i łagry (w latach 30-tych do 50-tych), transformacje ustrojowe (lata 90-te), terroryzm światowy zapoczątkowany przez atak na WTC w Nowym Jorku (2001), wielkie kryzysy ekonomiczne (1929-1933, 2007-2009) interwencje zbrojne (Wietnam, Afganistan, Irak, Egipt, Syria), masowe osiedlanie się ludności z Małej Azji, Afryki, Czeczeni i Afganistanu w Europie oraz pandemie - hiszpanka (1918-1919) i koronawirus (2020).

Każde z nich niespodziewanie przekreślało plany i nadzieje milionów ludzi na dużych terytoriach, zmuszało ich do życia i przetrwania w ekstremalnie odmiennych warunkach i wprowadzało inną normalność. Za każdym razem trzeba było przystosowywać się do nich. A to wymagało ogromnego wysiłku związanego ze zmianą sposobu myślenia, postaw, zachowania się, postępowania i kryteriów oceny, jak i z pokonywaniem trudności związanych z przełamywaniem dawniej obowiązujących norm, standardów, stereotypów i przyzwyczajeń. Wielu ludzi nie dało rady, ale większości udało się za każdym razem dość szybko przystosować się do życia w nowej normalności i zapomnieć o starej, za którą czasami tęsknili. Dzięki tak częstym zmianom normalności pokolenia dwudziestowieczne stawały się bardziej elastyczne i odporniejsze na nie.
W najbliższym czasie należy spodziewać się jeszcze częstszych zmian normalności w wyniku zaostrzania się sprzeczności społecznych, przyspieszania procesu globalizacji, napięć politycznych, lokalnych konfliktów zbrojnych oraz kryzysów ekonomicznych i ekologicznych. Prawdopodobnie coraz trudniej będzie też przystosowywać się do nich, dlatego, że po pierwsze, będzie na to coraz mniej czasu i po drugie, wyczerpie się zdolność adaptacyjna.

Wnioski

• Okresy normalności skracają się w miarę ewolucji społecznej oraz postępu wiedzy i techniki (zasada akceleracji). W związku z tym, zanim zdoła okrzepnąć jakaś jedna normalność i osiągnąć apogeum, zaczyna już dezaktualizować się. Zanikowi jednej normalności towarzyszy równoczesne formowanie się drugiej. W przyszłości zmiany te będą coraz częstsze i coraz trudniej będzie przystosowywać się do nich, bowiem zmiany świadomości i psychiki ludzi będą coraz bardziej opóźnione w stosunku do zmiany rzeczywistości społecznej.

• Zmiany normalności zmuszają ludzi do odrzucania dawnych norm i przyzwyczajania się do nowych. Doświadczenie historyczne pokazuje, że dość szybko zapomina się o dawnej normalności i przyzwyczaja do nowej. I to tym szybciej, im bardziej zwiększa się tempo życia i pracy. Wkrótce zapomni się też o normalności, która pojawiła się w wyniku teraźniejszej pandemii, podobnie, jak zapomniało się o wojnie, okupacji itp.

• Zapominanie ma dobrą i złą stronę. Dobrą, bo pozwala żyć przyszłością, nie oglądając się na przeszłość; złą, bo nie pozwala wyciągać wniosków z tego, co było złe. Dlatego po przeżyciu w złej normalności ludzie nie staną się na tyle mądrzejsi, by nie dopuścić do zaistnienia w przyszłości podobnej. Świadczy o tym odradzający się faszyzm, nacjonalizm, szowinizm, antysemityzm, ksenofobia, ortodoksja, fundamentalizm religijny itp.

• Ludzie szybko przyzwyczają się do funkcjonowania w postpandemicznej normalności, niezależnie od tego, jaka ona będzie, gorsza czy lepsza od przedpandemicznej. Zresztą, nie będą mieli innego wyjścia. Chcąc przetrwać, będą musieli żyć przyszłością. A na powrót dawnej dobrej normalności nie będą mogli liczyć, ponieważ ewolucja społeczna, tak jak biologiczna, jest ciągiem zdarzeń nieodwracalnych.
Wiesław Sztumski

 

*„Czułość jest tą najskromniejszą odmianą miłości. To ten jej rodzaj, który nie pojawia się w pismach, ani w ewangeliach, nikt na nią nie przysięga, nikt się nie powołuje. Nie ma swoich emblematów ani symboli, nie prowadzi do zbrodni, ani zazdrości. Pojawia się tam, gdzie z uwagą i skupieniem zaglądamy w drugi byt, w to, co nie jest „ja”. (O. Tokarczuk, fragment noblowskiego odczytu w Sztokholmie)