Informujemy Państwa, że z powodu przebudowy naszego portalu, od listopada 2006 r. prezentowane raporty nie są aktualizowane (zgłaszane do bazy zmiany nie są widoczne na stronie internetowej). Przewidywany termin uruchomienia nowych raportów to styczeń 2007. Informacja ta pojawiła się na początku grudnia 2006 na stronie głównej portalu „Nauka Polska" prowadzonego przez Ośrodek Przetwarzania Informacji - placówkę ministra nauki.
Ile mamy doktoratów, a o ilu wiemy? Spory na temat wartości i znaczenia rozpraw doktorskich dla rozwoju nauki toczą się od wielu lat. Ich niewykorzystywanie oraz znikomy procent cytowań w naukowym piśmiennictwie jest przede wszystkim wynikiem trudności w dostępie do ich treści. Utrudnieniem w rozpoznaniu zasobów jest także wzrastająca w Polsce liczba rozpraw - od prawie 2 tysięcy w 1992 r do 6 tysięcy w roku 2005!
Wraz z przyrostem rozpraw doktorskich zaistniała większa niż dotychczas potrzeba ich ewidencji oraz tworzenia ogólnodostępnych źródeł informacji o nich.
Tworzeniem polskiego systemu informacji o nauce, w tym również o rozprawach doktorskich, zajął się powstały w 1990 r. Ośrodek Przetwarzania Informacji. Od początku swojego istnienia OPI budował i utrzymywał bazy danych związane z polską nauką. Każda z baz funkcjonowała oddzielnie, a wraz z rozwojem zakresu gromadzonych informacji liczba baz zwiększała się i gromadzone w kilku bazach informacje (np. występowanie opisu tej samej osoby w kilku bazach) zaczęły się powielać oraz zaczęły pojawiać się niejednoznaczności danych (np. różnice w opisach tej samej osoby w poszczególnych bazach).
W celu umożliwienia gromadzenia w jednym formacie wielu różnych informacji dotyczących nauki polskiej oraz zapewnienia sprawnej i kompleksowej obsługi użytkowników – jak podkreśla OPI - w 1998 r. podjęto decyzję o utworzeniu zintegrowanej bazy danych „Nauka polska”, która miała umożliwić uzyskanie informacji przekrojowych np. o danej instytucji, osobie, czy obiekcie. W 1999 roku nastąpiło połączenie baz i stopniowe wdrażanie projektu, które trwa do dzisiaj. Początkowe odrębne i samodzielne bazy danych stały się powiązanymi ze sobą tematycznie podbazami jednej wspólnej bazy danych „Nauka polska”. Wśród podbaz znajdują się obecnie bazy: „Ludzie nauki", "Instytucje naukowe", "Badania naukowe (SYNABA II)" oraz „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne”.
W tej ostatniej bazie danych dokonywana jest centralna rejestracja rozpraw doktorskich i habilitacyjnych, zgodnie z Rozporządzeniem Przewodniczącego KBN (z 9.05.01.) Do końca 2002 roku gromadzenie danych do bazy odbywało się przy współpracy Ministerstwa Edukacji i Sportu, które przekazywało do OPI zawiadomienia o nadaniu stopnia naukowego. Począwszy jednak od 2003 roku, po wypowiedzeniu współpracy przez ministerstwo, zgłoszenia i karty SYNABA z danymi m.in. do bazy „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne” przesyłane są do OPI bezpośrednio, drogą e-mailową. Jest to jedyna w skali krajowej baza danych rejestrująca i udostępniająca informacje o dysertacjach doktorskich z instytucji w Polsce posiadających uprawnienia do nadawania stopni naukowych doktora.
Bariera - wyszukiwanie
Do wyszukiwania informacji w bazie „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne” służy formularz wyszukiwawczy, na który składają się cztery pola wyszukiwawcze: temat rozprawy (tytuł), imię autora, nazwisko autora oraz specjalność. Zamieszczono tu jeszcze dwa inne kryteria – rok uzyskania tytułu i rodzaj przewodu – które służą przede wszystkim do zawężania poszukiwań oraz przeglądania bazy.
Dotarcie przez omawiany formularz do konkretnych danych jest jednak mocno utrudnione. Aby był efekt, należy pamiętać o pewnych obowiązujących tu zasadach i warunkach, o których niestety zapomniano użytkowników bazy poinformować. Oto niektóre z nich zauważone podczas użytkowania omawianej bazy:
- należy wprowadzać zawsze pełny tytuł rozprawy, łącznie z zastosowanymi w nim znakami interpunkcyjnymi, skrótami oraz zawartymi wzorami chemicznymi;
- nie należy skracać tytułu;
- należy wprowadzać pełne nazwisko autora, również w przypadku nazwiska kilkuczłonowego;
- nie należy skracać nazwiska;
- trzeba pamiętać o pozostawieniu znaku „%” w pozostałych polach wyszukiwawczych.
Nie dostosowanie się do wymienionych zasad spowoduje pojawienie się informacji: „Brak wyników spełniających podane kryteria.”
Wiele trudności może sprawić użytkownikowi również odszukanie tytułów rozpraw obcojęzycznych. Zauważono brak stosowania zasady konsekwencji przy wprowadzaniu tych danych do bazy. Tytuły obcojęzyczne zostały do bazy wprowadzone w trojaki sposób: w języku oryginału, w języku oryginału wraz z tłumaczeniem w języku polskim, tłumaczeniu na język polski.
Żadnego problemu natomiast nie sprawia pole wyszukiwawcze „Imię autora”. W tym przypadku, nawet jeśli autor posiada dwa imiona, to wystarczy wprowadzić tylko jedno. Kryterium to może być przydatne jedynie w przypadkach popularnych nazwisk oraz imion obcych lub występujących rzadko w celu zawężenia poszukiwań.
Najbardziej efektywnym i prawdopodobnie najczęściej wykorzystywanym przez użytkowników kryterium wyszukiwawczym zdaje się być specjalność, umożliwiająca odszukanie rozpraw dotyczących interesującej nas dziedziny.
Bardziej rozbudowany jest sam opis przewodu i dzięki powiązaniom tematycznym z innymi bazami OPI „Ludzie nauki", "Instytucje naukowe" oraz "Badania naukowe (SYNABA II)" istnieje dostęp do pełniejszej informacji o autorze, promotorze, recenzentach, czy instytucji, w której prowadzony był przewód, a nawet - w niektórych przypadkach - do krótkiej charakterystyki pracy, czy miejsca jej przechowywania.
Nie każdy rekord bazy podaje pełne informacje o rozprawie. Niektóre z nich są fragmentaryczne i wymagają uzupełnienia np. tytułu.
Największy problem dla użytkownika stanowią jednak zwykłe błędy popełnione podczas wprowadzania danych do bazy, które uniemożliwiają dotarcie do poszukiwanej rozprawy.
Należą do nich:
niepełne tytuły rozpraw np. brak słów w tytule, nieskończony tytuł, dodatkowe słowa w tytule,
literówki typu: „e” zamiast „ę”, „e” zamiast „a”, czy „l” zamiast „ł”,
przejęzyczenia typu „w zakresie” zamiast „w procesie”, „zakładkach” zamiast „zakładach”.
Zdarzają się rekordy, w których pełny i poprawny tytuł rozprawy doktorskiej znajduje się tylko w polu: Opis pracy nadesłany w ramach systemu SYNABA.
Powiązanie bazy „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne” z bazą „Badania naukowe (SYNABA II)” daje możliwość wyszukiwania rozpraw doktorskich również w bazie „SYNABA II”. Wyszukiwanie danych ułatwia tu zdecydowanie większa liczba kategorii wyszukiwawczych. Niestety, jeśli chodzi o sam proces wyszukiwania, natrafia się na problemy identyczne, jak problemy występujące podczas wyszukiwania w bazie „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne”. Podczas wprowadzania danych do formularza wyszukiwawczego należy pamiętać o wspomnianych już wcześniej warunkach.
Wyszukiwanie informacji należy do podstawowych funkcji każdej bazy danych i decyduje m.in. o szybkim dotarciu do potrzebnych informacji. Niejasności, błędy oraz brak informacji o potrzebie zastosowania określonych zasad podczas użytkowania bazy mogą dawać niewłaściwy wynik poszukiwań oraz wymuszać wielokrotne powtarzanie cyklu wyszukiwania, co wydłuża czas potrzebny do uzyskania informacji.
Manko czy superata?
Według informacji zamieszczonych przy opisie ogólnym serwisu, baza „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne” zawiera opisy doktoratów i habilitacji przeprowadzonych po 1990 r., jak również dane uzyskane za pośrednictwem zawiadomień o habilitacjach, dotyczące niektórych doktoratów z okresu wcześniejszego. Obejmuje łącznie około 50 000 opisów, w tym około 40 000 doktoratów, 10 000 habilitacji i 200 nostryfikacji. Własne obliczenia wskazują jednak, że zawartość bazy jest zdecydowanie większa. Według obliczeń dokonanych 31 października 2006 r., zawiera ona już ponad 72 000 opisów, w tym około 59 000 doktoratów, 13 000 habilitacji i 250 nostryfikacji. Jednocześnie uznano, że w bazie „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne” powinny zostać zarejestrowane wszystkie doktoraty obronione w Polsce po 1990 r., ze wszystkich instytucji posiadających uprawnienia do nadawania tych stopni naukowych.
Porównanie liczby zarejestrowanych w bazie opisów rozpraw doktorskich z danymi liczbowymi zamieszczonymi w Informatorze MNiSW „Szkolnictwo wyższe: dane podstawowe za rok...” oraz w wydawnictwie” Szkolnictwo wyższe i ich finanse w ....r.”, wskazuje jednak, że na przestrzeni lat 1992-2005 nie ma roku, w którym liczba doktoratów z bazy byłaby zgodna z danymi zaczerpniętymi z wydawnictw lub chociażby zbliżona do siebie. Rozbieżności wahają się tu od 35 opisów nawet do 1323, w niektórych latach na korzyść bazy, w innych na korzyść wydawnictw.
Liczba doktoratów w Polsce
ROK LICZBA DOKTORATÓW NA PODSTAWIE INFORMATORA „SZKOLNICTWO WYŻSZE: DANE PODSTAWOWE ZA ROK...” LICZBA
DOKTORATÓW NA PODSTAWIE „SZKOŁY WYŻSZE I ICH FINANSE
W ... r.” LICZBA DOKTORATOW W BAZIE DANYCH „ROZPRAWY DOKTORSKIE I HABILITACYJNE”
(stan w dniu 21.10.2006 r.)
RÓŻNICA
1992 1800 1800 1936 +136 OPI
1993 2000 2000 2035 + 35 OPI
1994 2300 2300 2194 - 106 OPI
1995 2300 2300 2258 - 42 OPI
1996 2400 2400 2532 + 132 OPI
1997 2600 2600 2885 + 285 OPI
1998 3499 3499 3565 + 66 OPI
1999 4000 4000 4126 + 126 OPI
2000 4400 4400 4171 - 229 OPI
2001 4400 4400 4618 + 218 OPI
2002 5500 5500 5064 - 436 OPI
2003 5455 5455 5342 - 113 OPI
2004 5722 5722 4399 -1323 OPI
2005 5917 5917 4811 -1106 OPI
RAZEM 52 293 52 293 49 936 -2357 OPI
Źródło: Opracowanie własne
W sumie, według wydawnictw, w latach 1992-2005 nadano 52 293 stopnie doktorskie, natomiast w bazie OPI znajduje się 49 941 opisów rozpraw doktorskich z tego samego okresu. Tym samym, w bazie „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne” brakuje 2 357 opisów rozpraw doktorskich z lat 1992 - 2005.
Próba telefonicznego wyjaśnienia tej sytuacji w OPI nie przyniosła efektu. Upewniła jedynie, że dane do bazy danych „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne” wprowadzane są zawsze zgodnie z datą obrony doktoratu, bez względu na datę wpłynięcia wniosku do Ośrodka. Z kolei, według informacji zawartych w przedmowach kolejnych lat wydawnictwa „Szkoły wyższe i ich finanse w [...] r.” oraz „Szkolnictwo wyższe: dane podstawowe za rok...”, dane o stopniach naukowych i nadanych tytułach naukowych zamieszczone w każdym roczniku, dotyczą roku kalendarzowego, a pochodzą z materiałów źródłowych GUS na temat szkolnictwa wyższego.
Kontynuując sprawdzenie stopnia kompletności bazy, przeprowadzono inne badanie. Wykorzystując tym razem katalog on-line Biblioteki Głównej Politechniki Częstochowskiej sprawdzono w bazie danych OPI każdy obroniony w latach 2000 – 2005 na Politechnice Częstochowskiej doktorat. Pomimo kilkakrotnych prób i stosowaniu różnych kryteriów wyszukiwawczych, nie znaleziono w bazie opisów 2 rozpraw doktorskich z 2003 roku, co stanowi około 1% wszystkich zamkniętych przewodów doktorskich w tej uczelni w latach 2000-2005.
Informacja nieaktualna = brak informacji
Ciągły rozwój nauki i technologii wymusza korzystanie z najaktualniejszych danych i informacji. Stąd tak ważne jest bieżące aktualizowanie wszelkich źródeł informacji, w szczególności elektronicznych baz danych. OPI na swoich stronach internetowych podaje informację o bieżącym aktualizowaniu baz danych. Postanowiono sprawdzić, w jakim czasie od momentu obrony doktoratu pojawia się jego opis w bazie danych „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne”. W tym celu odnotowano daty rozpraw doktorskich bronionych na Politechnice Częstochowskiej w okresie od 1 stycznia 2006 r. do 9 października 2006 r., a następnie każdy opis sprawdzono w bazie „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne”. Wynik tych badań przedstawia poniższa tabela.
Aktualność bazy danych „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne
(stan w dniu 21.10.2006 r.)
MIESIĄC
LICZBA OBRONIONYCH DOKTORATÓW
LICZBA DOKTORATÓW
W BAZIE LICZBA BRAKUJĄCYCH W BAZIE DOKTORATÓW
STYCZEŃ 3 3 0
LUTY - - -
MARZEC 1 0 1
KWIECIEŃ 5 2 3
MAJ 2 1 1
CZERWIEC 8 2 6
LIPIEC 9 0 9
SIERPIEŃ - - -
WRZESIEŃ 15 0 15
RAZEM 43 8 35
Źródło: Opracowanie na podstawie badań własnych.
Okazuje się, że na 43 obronione w Politechnice Częstochowskiej doktoraty do dnia 9.10.2006 r. w bazie znajduje się tylko 8 opisów (około 18%). Natomiast czas od daty obrony do daty umieszczenia opisu w bazie OPI trwa od 4 do 7 miesięcy! Niewątpliwie wpływ na bieżące aktualizowanie bazy posiada również czas, w jakim nadsyłane są zgłoszenia do OPI i ich liczba.
Unikat bez wartości?
Nie ulega wątpliwości, że baza danych „Rozprawy doktorskie i habilitacyjne”, jak i cały portal „Nauka Polska” są unikatowymi i jedynymi w skali krajowej bazami rejestrującymi dane i informacje dotyczące polskiej nauki. Jednak brak częstej aktualizacji, niekompletność, błędy, niepełne i niedokładne informacje, mało przyjazny formularz wyszukiwawczy, to wszystko powoduje, że baza staje się mało użyteczna i trudna w samym użytkowaniu.
Ponadto, baza danych udostępniona w Internecie stanowi wizytówkę instytucji, która jest odpowiedzialna za jej utrzymanie i aktualizację. Ogólnodostępny portal „Nauka Polska” jest wizytówką polskiej nauki i polskich instytucji związanych z nauką, reprezentującą ją nie tylko w kraju, ale i w świecie. Być może lepsza współpraca z właściwym ministerstwem i instytucjami nauki w kraju mogłaby stać się tu środkiem zaradczym.
Alicja Paruzel
Autorka jest kustoszem Biblioteki Głównej Politechniki Częstochowskiej.
Artykuł powstał na bazie referatu przedstawionego na konferencji „Zarządzanie Informacją w Nauce” zorganizowanej w dniach 23-24 listopada 2006 r. przez Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Od redakcji: Na braki i błędy w dostępie i sposobie publikowania informacji przez OPI zwracaliśmy uwagę w nr. 3/06 SN. OPI wyjaśniło, iż sposób prezentacji informacji dotyczących np. projektów badawczych, wynika z polecenia urzędników ministerstwa nauki (sic!)