Filozofia (el)

Autor: Wiesław Sztumski

Opublikowano: 17 czerwiec 2009

Odsłon: 7388

Funkcję języka określa się jako jego relację do świata. Powszechnie przypisuje się językowi trzy kategorie funkcji: kognitywną, społeczną i afektywną.

Funkcja kognitywna sprowadza się do opisywania świata. Dzięki niej dowiadujemy się, jaki jest świat. Realizacja tej funkcji jest jednak ograniczona do świata, który postrzegamy lub wyobrażamy sobie.

Funkcja społeczna sprowadza się do miejsca i roli języka w komunikacji społecznej, w regulacji stosunków międzyludzkich i określaniu ról społecznych.

Funkcja afektywna jest związana z przekazywaniem emocji, nastrojów, zdziwienia, fascynacji i ekspresji za pomocą elementów języka.

 

 

    Do tych kategorii funkcji trzeba dodać jeszcze funkcję języka: heurystyczną i kreatywną. Za pomocą języka nie tylko opisuje się rzeczy i ich stany, wspomaga myślenie, rozwiązuje problemy, wyraża myśli, wrażenia, uczucia oraz stany ciała i ducha, ocenia wydarzenia, zachowania i sytuacje, a także wymienia informacje oraz przekazuje tradycje kulturowe. Język umożliwia też ingerencję w zachowanie się i postępowanie innych ludzi, ponieważ dostarcza wskazówek (instrukcji) postępowania.
Wskutek tego może być wykorzystywany do sterowania postępowaniem i działaniem ludzi. Jest więc narzędziem, za pomocą którego pośrednio, ale skutecznie można kształtować świat.
 

Funkcja kreatywna języka polega na tym, że można za jego pomocą świadomie wpływać na nasze środowisko życia, zmieniać je i tworzyć całkiem nowe. Stosownie dobrane i odpowiednio wypowiadane słowa (retoryka i artykulacja) mogą pobudzać do działań lub do bezczynności. Realizując funkcję kreatywną, język przyczynia się do transformacji albo kreacji różnych rodzajów rzeczywistości: aktualnej, historycznej, faktualnej, idealnej, wirtualnej, wierzeniowej, życzeniowej, zmysłowo postrzeganej itd. Wpływ języka na rzeczywistość może być korzystny lub nie; może prowadzić do ulepszania świata albo do degeneracji, do poprawy naszego życia albo do pogorszenia. W realizacji swoich funkcji - bardziej społecznej i afektywnej niż deskrypcyjnej - język wykorzystywany jest coraz częściej i na szerszą skalę jako narzędzia oszustwa i zakłamania.

Manipulacja slowem

Na doniosłą rolę słów wskazuje zapis w Prologu Świętej Ewangelii wg św. Jana: Na początku było słowo (...) A słowo ciałem się stało. Ucieleśnione słowo może być nie tylko początkiem świata, ale jest potężnym instrumentem komunikacji społecznej. Mając to na uwadze, należy dążyć do tego, by słowom były przyporządkowane w sposób jednoznaczny ich desygnaty: przedmioty, zjawiska, itp. i by wypowiedzi były zgodne z przekonaniami ich autorów. Inaczej mówiąc, w języku powinna obowiązywać zasada referencji. Nakazuje ona przestrzeganie adekwatnego związku słów z tym, co one oznaczają albo, z tym, co się wypowiada. Zabezpiecza ona, choć niezupełnie, przed nadużywaniem języka w celu okłamywania ludzi.

Niestety, ta zasada jest w naszych czasach coraz mniej respektowana, podobnie zresztą, jak wiele innych tradycyjnych zasad obowiązujących w kulturze w ogóle, a w szczególności w kulturze języka. Jest ona osłabiana i wypierana przez zasadę relatywizmu znaczeniowego, w myśl której znaczenia słów zależą od czynników społecznych: w wymiarze przestrzennym - od języków, kultur, wierzeń, ideologii, a wymiarze czasowym - od sytuacji historycznej, w której wypowiada się te słowa. To umożliwia manipulację znaczeniami słów, po to, by wprowadzać ludzi w błąd, czyli stwarza warunki do dokonywania nadużyć semantycznych.

Z tej możliwości okłamywania korzysta się coraz bardziej, a wielu specjalistów od reklamy i propagandy głowi się nad tym, jak najlepiej dokonywać takich nadużyć. Wskutek tego stajemy się w coraz wyższym stopniu „społeczeństwem zakłamanym" i coraz łatwiej można w nim kłamać.

 

Kłamię, więc jestem

 

 

Kłamstwo stało się skutecznym narzędziem walki o różne cele: przeżycie, robienie kariery i bogacenie się. W naszych czasach, bardziej od znanej zasady „myślę, więc jestem" obowiązuje jej parafraza „kłamię, więc jestem" - łatwiej bowiem jest kłamać, aniżeli myśleć. Z pewnością w różnych warunkach społecznych i historycznych to samo słowo uzyskuje różne znaczenia i może mieć różne desygnaty. Dlatego zasadę referencji trzeba raczej traktować jak granicę, do której należy dążyć, aby język mógł dokładnie i bez wieloznaczności opisywać świat i wyrażać nasze myśli.

W praktyce bardzo rzadko zdarza się, żeby między słowem a jego desygnatem zachodziła jednoznaczność. To ma miejsce w językach sztucznych i ściśle sformalizowanych (matematyka, logika). W językach naturalnych słowa i wyrażenia bywają zazwyczaj wieloznaczne. A im bogatszy jest język, tym więcej kryje w sobie wieloznaczności.
Deflacja zasady referencji postępuje wraz z szerzeniem się relatywizmu znaczeniowego oraz substytucji znaczeniowej. Oba te zjawiska rozwijają się zresztą równolegle i powodują wzrost „potencjału kłamliwości języka". Rozumiem go jako zbiór elementów językowych (w istocie pustych redundancji), które mogą być wykorzystywane do manipulacji językiem w celu wprowadzania w błąd.

 

Relatywizm znaczeniowy

 

 

Relatywizm znaczeniowy szerzy się ostatnio w zatrważającym tempie przede wszystkim za sprawą nieokiełznanej reklamy i nieprzebierającej w środkach walki konkurencyjnej w sferach ideologii, polityki i ekonomii. Język ewoluuje w sposób naturalny wraz z postępem cywilizacji i rozwija się w miarę tego, jak coraz bardziej komplikują się stosunki społeczne. Zmianie ulegają sposoby wyrażania się oraz słownictwo. Pojawiają się nowe słowa i frazy, które z czasem zastępują stare, które stopniowo wychodzą z obiegu.

Procesy globalizacyjne pociągają za sobą konieczność zapożyczeń z innych języków, przeważnie z tych, które dominują w gospodarce, nauce i technice. Neologizmy początkowo rażą, potem przyzwyczaja się do nich i z czasem stają się trwałymi składnikami języka powszechnie używanego. Tworzeniu neologizmów sprzyja rozwój języków sztucznych (specjalistycznych) w rozmaitych dziedzinach życia społecznego oraz powstawanie żargonów, jakimi komunikują się różne subkultury.

Od kilkudziesięciu lat, podobnie jak w wielu dziedzinach życia, w ewolucji języka działa zasada akceleracji: szybszemu tempu życia i pracy towarzyszy coraz szybsze - i niestety byle jakie - myślenie, mówienie i wyrażanie myśli i uczuć. A szybkie mówienie wymaga posługiwania się krótszymi frazami i skrótami językowymi.

 

Ponadto sam język zmienia się coraz szybciej w miarę zmian zachodzących w nim. Rozwój języka, podobnie jak czegokolwiek innego, nie musi prowadzić do zmian na lepsze. Z jednej strony, język dostosowując się do aktualnych warunków środowiska życia sprzyja lepszemu funkcjonowaniu ludzi i lepszej komunikacji.
Dlatego nowy język jest jakby lepszy od starego. Ale z drugiej strony, postęp cywilizacyjny oraz globalizacja przyczyniają się do prymitywizacji języka. Przejawia się ona w postępującej redukcji słownictwa i fraz do możliwie najprostszych, oszczędnych, najkrótszych i w konsekwencji banalnych, w propagacji wyrażeń zaczerpniętych z języków kontrkultur i reklamy oraz w wulgaryzacji języka wskutek szerzenia się języka obscenicznego.

Z globalizacją języka wiąże się pewien paradoks: postępującą eliminację języków etnicznych kompensuje wzrost liczby języków licznych subkultur. To przeszkadza kształtowaniu się jakiegoś jednolitego języka światowego, potęguje wieloznaczność słów oraz utrudnia ich rozumienie i komunikację interpersonalną. A na dodatek, wzrost liczby subkultur potęguje relatywizm znaczeniowy. Im więcej wieloznaczności i względności rozumienia słów, tym większa możliwość wykorzystywania języka do fałszowania rzeczywistości, do tworzenia zakłamanych obrazów świata, blagierskich opisów oraz interpretacji faktów. Na co dzień z tym zjawiskiem spotykamy się w wywiadach, dyskusjach i wiadomościach transmitowanych przez mass media.

 

Do wzrostu „potencjału kłamliwości języka" przyczynia się też zjawisko substytucji znaczeniowej. Polega ona na podmianie znaczeń słów, jakich używa się w wypowiedziach, dokonywanej między innymi w celu zafałszowania faktów lub wzmacniania emocji i nastrojów towarzyszących przekazywaniu i odczytywaniu komunikatów o faktach. Nie chodzi tu o zamianę znaczeń w wyniku posługiwania się synonimami, lecz o zamianę jednego spośród wielu tradycyjnych znaczeń danego słowa na inne, albo z przypisaniem mu w pełni nowego znaczenia.

Substytucji znaczeń dokonuje się na ogół po to, by usprawiedliwić lub nakłonić do pozytywnej oceny moralnej czegoś niegodziwego, albo żeby wzmocnić negatywną ocenę moralną i wzbudzić odrazę do czegoś, co dotychczas nie uznawano za niegodziwe.

Nadużycia językowe

 

 

Relatywizacji i substytucji znaczeniowej towarzyszą nadużycia językowe. Przytoczone przykłady relatywizacji i substytucji znaczeń kilku wybranych, powszechnie używanych słów: misja, bohaterstwo i mord, pokazują, jak dokonuje się nadużyć językowych w celu okłamywania ludzi i fałszowania faktów.

 

Świadomym nadużyciem semantycznym jest podmiana znaczeniowa słowa "misja". Konwencjonalnie, tradycyjnie i słownikowo znaczy ono "specjalne, odpowiedzialne zadanie, albo podjęcie się pełnienia jakiejś ważnej funkcji społecznej". W każdym ze znaczeń słowo „misja" kojarzy się z celem lub działaniem godziwym, moralnie pozytywnym, a nawet wzniosłym.

Wskutek amerykanizacji naszego języka, coraz częściej szafuje się tym słowem. To powoduje, że zatraca już ono swój wydźwięk patetyczny. (Bardzo często słowa obcojęzyczne nabierają w języku polskim specyficznego, bardziej doniosłego znaczenia aniżeli w języku oryginalnym.) Używa się go nawet do nazywania zadań i działań niegodziwych i etycznie nagannych.

 

  Tak więc "misją" nazywa się bezprawną i ludobójczą agresję na jakiś kraj, zabijanie tysięcy ludzi i podobne akcje zbrodnicze dokonywane w imię jakiejś wiary, ideologii, polityki lub pieniędzy. Tylko patrzeć, jak pospolite akty chuligaństwa i złodziejstwa okażą się również „misjami". Zamiast nazywać tego typu zadania adekwatnie do ich treści, („po imieniu"), nazywa się je „misjami", aby ludzie przywykli do wzniosłości słowa „misja" uznali te godne potępienia akty za usprawiedliwione i heroiczne, a więc warte nagrody i godne naśladowania.

Do rangi misji podnosi się także wiele codziennych zadań właściwych działalności polityków, urzędników i usługodawców, wykonywanych w ramach normalnych obowiązków zawodowych. A to też znajduje oddźwięk w praktyce: politycy, urzędnicy albo usługodawcy, którym wmawia się, jakoby wypełniali „misję", a nie wykonywali płatnej usługi na rzecz innych ludzi, będąc przekonanymi, że naprawdę tak jest, pracują zazwyczaj „z łaski" i stąd bierze się ich nonszalancja wobec wyborców, petentów i usługobiorców. Życie codzienne dostarcza licznych przykładów takiego zachowania w urzędach, sklepach i firmach.

Relatywizacji i substytucji znaczeniowej poddawane jest słowo „bohaterstwo". Tradycyjnie rozumiane jest ono jako niezwykłe męstwo i waleczność, wyjątkowa odwaga, dzielność i ofiarność. Za czyny bohaterskie awansuje się w wojsku i przyznaje odznaczenia państwowe.
Tymczasem od pewnego czasu mianuje się „z urzędu" niektórych ludzi „bohaterami", awansuje i odznacza z pobudek czysto ideologicznych, partyjnych, albo politycznych. Bohaterem jest na przykład ktoś, kto przypadkowo zginął w walce, bo wpadł w zasadzkę, kto został zastrzelony przez wroga, chociaż sam nikogo nie zabił.

Zwykle awansowano i odznaczano żołnierzy za to, że unicestwili wielu wrogów, albo zniszczyli ważne urządzenia sił nieprzyjacielskich. Teraz - paradoksalnie - za to, że dali się zabić. Jakie to bohaterstwo? Po prostu chodzi o okłamywanie opinii publicznej. Za bohaterów uznawano ludzi, którzy służyli interesom państwa, którego byli obywatelami i w którym żyli. Teraz robi się na siłę bohaterami tych, którzy działali na szkodę własnego państwa, będąc płatnymi agentami obcych wywiadów.

 

Za „bohaterów" uznaje się teraz także tych, którzy uciekli z ojczyzny ze strachu przed odpowiedzialnością karną, albo z chęci poprawy sobie bytu, nie zaś ludzi, którzy w trudnych warunkach totalitaryzmu uczciwie pracowali dla dobra swoich rodzin i ojczyzny. Przykładów takich można by podać więcej. Pokazują one, jak słowo „bohater" - a co za tym idzie - wyobrażenie i wzorzec bohatera, ulegają dewaluacji w konsekwencji relatywizacji i substytucji znaczeń. Każdego można zadekretować jako „bohatera", kto tylko służy „poprawnej" ideologii, kto tylko jest prawomyślny wobec aktualnej władzy.

 

Takiemu samemu zabiegowi poddane zostało słowo „mord". Tradycyjnie i słownikowo oznacza ono zabójstwo, czyli rozmyślne pozbawienie kogoś życia w okrutny sposób. Jest to czyn absolutnie bezprawny i zbrodniczy. Mimo to, coraz częściej za „mord" uznaje się wykonanie prawomocnego wyroku kary śmierci, jeśli tylko ten wyrok nie jest po myśli wyznawców jakiejś ideologii, zwłaszcza w innych warunkach historycznych. A zatem, każdy wyrok śmierci i wykonanie go można nazwać „mordem" i podważyć jego prawomocność w czasie ogłaszania go w zależności od tego, jaką uznaje się ideologię i kto aktualnie sprawuje władzę w państwie.

I znowu chodzi o celowe usprawiedliwienie działań niezgodnych z prawem i wprowadzanie w błąd opinii publicznej za pomocą odpowiedniej manipulacji językowej. Zazwyczaj dotyczy to zdarzeń minionych. Wydaje się słuszne, by do zasady „prawo nie powinno działać wstecz" dodać zasadę „ocena moralna prawa nie powinna działać wstecz". Każdy może oceniać wyrok sądowy jako sprawiedliwy lub nie, ale nie może poddawać w wątpliwość jego prawomocności w momencie ferowania go w świetle obowiązującego wówczas prawa.

Substytucja i relatywizacja znaczeń różnych słów jest zjawiskiem nieuniknionym w procesie naturalnej ewolucji języka. Z tej racji jest ono moralnie obojętne. Natomiast wynaturzeniem jest instrumentalne wykorzystywanie tego zjawiska przez ideologów, polityków, reklamotwórców itp. do niecnych celów fałszowania rzeczywistości i do wywoływania odpowiednich nastrojów społecznych. Jest ono bez wątpienia zjawiskiem karygodnym. Jeśli język ma być instrumentem dochodzenia do prawdy, kształtowania przyzwoitości oraz rzetelnego przekazu komunikatów, to należy ograniczać i eliminować przypadki nadużyć semantycznych.

Wiesław Sztumski

 

 

 

 

 

oem software

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 18 lipiec 2018

Odsłon: 2081

Szkodliwe skutki relatywizmu semantycznego

Język humanistów - artystów, polityków, propagandystów, kaznodziejów itp. - różni się od języka przyrodoznawców, matematyków, logików i informatyków tym, że zawiera polisemię i dopuszcza relatywizm znaczeniowy. Dlatego jest narzędziem głoszenia fałszu.

Funkcja praktyczna języka w aspekcie społecznym realizuje się w szczególności w komunikacji danego człowieka z innymi ludźmi. Za pomocą języka  wyraża on lub opisuje zjawiska, sytuacje, wydarzenia, nastroje, zachowania, uczucia, postawy, reakcje oraz oceny i przekazuje innym informacje o nich.
Opisy językowe (werbalne lub pisemne) wpływają na przyswojenie  sobie i wyobrażenie ich treści, rozumienie ich, odnoszenie się do nich oraz ich  osąd w sposób mniej lub bardziej racjonalny, albo emocjonalny.  Od tego zależą zachowania ludzi, ich postawy i podejmowane przez nich działania. (Zależą one również od zaleceń, nakazów i instrukcji postępowania).

Język jest potężnym narzędziem, docenianym głównie przez manipulantów społecznych, za pomocą którego ingeruje się  bezpośrednio w świadomość, żeby odpowiednio kształtować ją i  modyfikować, by kontrolować postępowanie, zachowanie się oraz działanie i manipulować nimi.  W ten sposób można nie tylko pośrednio manipulować zjawiskami społecznymi  i wydarzeniami historycznymi, ale również kreować je. W tym przejawia się  między innymi kreatywna funkcja języka, która polega na tym, że dzięki  językowi można przeinaczać fakty, albo tworzyć nieprawdziwą historię,  zmyślone zdarzenia społeczne i arbitralne opinie w zależności od potrzeb i na  użytek ideologii, polityki, religii, literatury i sztuki. Przykładów na to jest  mnóstwo (zwłaszcza z literatury i sztuki) i są one powszechnie znane.

Język pełni również ważną rolę w formułowaniu komunikatów zawierających informację, wiedzę, poglądy lub opinie. W zależności od tego, czemu mają służyć i jakie cele przyświecają ich twórcom i nadawcom, mogą one być prawdziwe (niebudzące wątpliwości, czyli pewne), jawnie fałszywe, albo quasi-prawdziwe, czyli zafałszowane w sposób utajniony, tzn. „udające prawdziwe" lub uchodzące za prawdę.
Formy i sposoby utajniania fałszu kryjącego się w komunikacie zależą od tego, do jakiego adresata kierowany jest komunikat. Do słabo wykształconego i mało doświadczonego lub naiwnego wystarczą prymitywne sposoby fałszowania. Zaś do mądrego i doświadczonego życiowo muszą być bardziej wyrafinowane. Arsenał technik fałszowania jest spory i coraz bardziej wzbogacany dzięki postępowi wiedzy.

Coraz częściej i na szerszą skalę w przekazie medialnym język służy za narzędzie zakłamania i oszustwa. Sądzi się, że jeśli ktoś występuje publicznie in live stream (ma czelność wystąpić przed ludźmi na żywo face to face i patrzeć im w oczy), albo publikuje coś w prasie lub w książce (niestety, większość ludzi wierzy słowu pisanemu), to z pewnością głosi prawdę. Na ogół zawierza się komuś na podstawie tradycyjnych stereotypów, jak np. „Kto patrzy prosto w oczy, nie kłamie" (Czy te oczy mogą kłamać?, „Kto się rumieni, albo poci, ten kłamie", „Człowiek powszechnie szanowany mówi prawdę", „Święte Księgi nie kłamią" itp.). Te stereotypy rozwijały się i utrwalały w ciągu stuleci, kiedy kłamstwo i oszustwo były moralnie naganne i należało się ich wstydzić, a prawdomówność była cnotą etyczną.

Kłamstwo było czymś niezwykłym oraz niecodziennym i ludzie wstydzili się kłamać. Wstydzenie się kłamstwem przechodziło z pokolenia na pokolenie i wskutek tego stało się jakby cechą dziedziczną. Reakcje fizjologiczne na bodziec emocjonalny „wstyd", np. w postaci podwyższonego ciśnienia, przyspieszenia tętna, pocenia się itp., wykorzystuje się w wykrywaczach kłamstw (wariografach).
Jednak od niedawna, odkąd panuje relatywizm etyczny i zaczęła się upowszechniać cywilizacja kłamstwa, te stereotypy nie sprawdzają się. Odtąd kłamstwo i oszustwo stały się czymś powszechnym, normalnym lub wręcz pożądanym („Kłam, żeby przeżyć", „Oszukuj, by się wzbogacić"), już nie trzeba się tego wstydzić. Dlatego wariografy będą działać tak długo poprawnie, dopóki kłamstwu - jakby mocą bezwładności - towarzyszyć będzie jeszcze wstyd zakodowany w świadomości ludzi. Staną się bezużyteczne, gdy któreś pokolenie przestanie wstydzić się kłamstwa.

Przy konstruowaniu poprawnego komunikatu, tzn. prawdziwego i odpornego na fałszerstwa, należy przestrzegać zasady referencji językowej. Nakazuje ona adekwatne (jednoznaczne) powiązanie słów z ich znaczeniami tak, by danej nazwie odpowiadał tylko jeden jej desygnat, a jednemu zdaniu tylko jedna zawarta w nim myśl lub treść. W pełni można ją stosować w językach sztucznych, zaś w naturalnych tylko w jakimś stopniu, który należy starać się zwiększać.

Niestety, w naszych czasach zasada referencji jest coraz mniej respektowana, podobnie zresztą, jak wiele innych tradycyjnych zasad obowiązujących w kulturze języka. Jest ona stopniowo, ale wciąż szybciej i skuteczniej osłabiana i wypierana przez zasadę relatywizmu znaczeniowego, w myśl której znaczenia słów mogą ulegać zmianom w zależności od różnych czynników społecznych: języka, kultury, wierzenia, i ideologii. Znaczenia słów zmieniają się także w zależności od miejsca i czasu, w którym się je wypowiada - jedno i to samo słowo może co innego znaczyć (ma różne desygnaty) w różnych sytuacjach społecznych i warunkach historycznych.
Jeśli zmiana znaczeń dokonuje się na drodze naturalnej ewolucji języka, to nie ma w tym niczego niepokojącego. Inaczej, gdy dokonuje się jej sztucznie, nadając arbitralnie znaczenia słowom po to, żeby można było celowo manipulować nimi z różnych powodów i dokonywać nadużyć semantycznych w niegodziwych celach.

Zasadę relatywizmu semantycznego stosuje się coraz częściej i na szerszą skalę w celach manipulacji. A wielu specjalistów od psychologii społecznej, semiotyki, reklamy i propagandy głowi się nad wynalezieniem jak najskuteczniejszych technik nadużyć językowych. Konsekwencją tego jest kształtowanie się coraz bardziej zakłamanego społeczeństwa. Można w nim kłamać i oszukiwać łatwo, efektywnie, nieodpowiedzialnie i (w zasadzie) bezkarnie.

Kłamcy są wszędzie - w każdej instytucji (organizacji), warstwie społecznej i to bez względu na wiek, zawód, wykształcenie, majętność, stanowisko i pozycję w hierarchii społecznej. Różne są rodzaje kłamstw: od drobnych i niegroźnych w wymiarze jednostkowym lub lokalnym do wielkich i wysoce szkodliwych w wymiarze społecznym i globalnym. Pogwałcenie zasady referencji postępuje jednocześnie z szerzeniem się substytucji znaczeniowej. Polega ona na umyślnej podmianie znaczenia słowa w celu zafałszowania opisu czegoś lub wzmacniania emocji towarzyszącej przekazywaniu i odczytywaniu komunikatów.
Tu nie chodzi bynajmniej o zamianę znaczenia danego słowa w wyniku posługiwania się jego synonimami, lecz o to, by powszechnemu i tradycyjnemu znaczeniu tego słowa nadać jakieś inne, które ma lepiej służyć celom manipulacji. Tej podmiany znaczeń dokonuje się w celu usprawiedliwienia czegoś niegodziwego lub nakłonienia adresata komunikatu do pozytywnej lub negatywnej oceny moralnej tego, albo do jej wzmocnienia.

Przytoczone przykłady relatywizacji i substytucji znaczeń trzech słów powszechnie używanych - patriotyzm, bohaterstwo i mord - pokazują, jak nadużywa się języka w celu fałszowania faktów i okłamywania ludzi.

Patriotyzm

Patriotyzm powinien polegać na miłości swoich;
zbyt często zaś polega na nienawiści obcych.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Słowo „patriotyzm" wywodzi się z greckiego πατριά (patria), które oznacza rodzinę, grupę, plemię lub naród wywodzący się od wspólnych przodków, czyli tzw. ojczyznę. Encyklopedia PWN podaje taką oto definicję patriotyzmu: „Patriotyzm w znaczeniu ogólnym - wszelkie umiłowanie ojczyzny jako miejsca swojego pochodzenia i/lub zamieszkania; ojczyzną w tym sensie może być każda okolica lub region, do którego jednostka jest szczególnie przywiązana (w takim wypadku mówi się o patriotyzmie lokalnym i ojczyźnie prywatnej), ale ojczyzną może być również cały kraj zamieszkany przez naród, z którym jednostka się identyfikuje (ojczyzna ideologiczna), i tak bywa najczęściej rozumiana”.

Podobnie Słownik Merriam-Webstera definiuje patriotyzm jako postawę szacunku, umiłowania i oddania własnej ojczyźnie oraz chęć ponoszenia za nią ofiar i pełną gotowość do jej obrony, w każdej chwili. Charakteryzuje się też przedkładaniem celów ważnych dla ojczyzny nad osobiste, a także gotowością do pracy dla jej dobra i w razie potrzeby poświęcenia dla niej własnego zdrowia lub czasami nawet życia. Tylko w niektórych przypadkach patriotyzm wiąże się z określoną orientacją polityczną, gdy słowo „patriota" (lub jego pochodne) znajduje się w nazwie jakiejś partii politycznej. Natomiast od wieków z reguły postawy patriotyzmu nie łączy się z poglądami politycznymi, ideologią, wyznaniem, ani przynależnością do jakieś partii. Teraz na przekór zdrowemu rozsądkowi oraz tradycji językowej patriotyzmowi przypisuje się inne znaczenie.

Na słowie „patriotyzm" dokonuje się manipulanckiej substytucji znaczeniowej z pobudek politycznych lub partyjnych. Polega ona na zamianie w definicji patriotyzmu słowa „ojczyzna" na słowo „państwo", w związku z czym patriotyzmem jest umiłowanie państwa lub narodu, a nie ojczyzny. A państwo, naród i ojczyzna, to co innego. Poza tym, nie zawsze ojczyzna była państwem - jak choćby w czasie zaborów czy okupacji Polski - i nie dla każdego obywatela państwo jest jego ojczyzną.

Manipulacja znaczeniem słowa „patriotyzm" idzie jeszcze dalej, kiedy sprowadza się go do określonej formy państwa, albo do państwa funkcjonującego w określonym czasie. Wtedy pojęcie patriotyzmu zawęża się do jednego wymiaru w postaci „patriotyzmu politycznego". Jeśli tej substytucji znaczeniowej dokonuje ktoś nieświadomie, to powinien dowiedzieć się o tym i naprawić swój błąd, a jeśli czyni to świadomie i celowo, to źle to o nim świadczy.

A najgorzej, gdy zmusza się obywateli do miłowania ojczyzny z pobudek politycznych. Z punktu widzenia patriotyzmu politycznego patriotą jest ten, kto miłuje swe państwo, kocha rząd i partię, które aktualnie sprawują władzę nad nim, czyli aparat przemocy mniejszości społeczeństwa nad większością lub na odwrót. A contrario, nie jest patriotą, kto kocha swoją ojczyznę, swój naród czy społeczeństwo, w którym żyje, tzn. swoich bliźnich.

Bohaterstwo

Dawniej mieliśmy zwyczaj kanonizowania naszych bohaterów, obecnie ich trywializujemy.
Oscar Wilde

 

Konwencjonalnie rozumie się je jako czyn godny powszechnego uznania, podejmowany z niezwykłego męstwa oraz ponadprzeciętnej odwagi, waleczności, dzielności i ofiarności. W wojsku za bohaterskie czyny awansuje się, albo przyznaje medale, a cywilom - odznaczenia państwowe. 

Czynem bohaterskim żołnierza jest np. unicestwienie lub wzięcie do niewoli wielu wrogów, zniszczenie ważnych obiektów, urządzeń lub sprzętu nieprzyjaciela itp. 

Czynem bohaterskim cywila jest np. uratowanie komuś życia, ryzykując lub poświęcając własne, wierność wzniosłym ideom lub wartościom etycznym, przeżycie w warunkach ogromnego zagrożenia, realizacja godnego celu życiowego, mimo piętrzących się trudności, wybitne osiągnięcie w pracy naukowej, artystycznej, edukacyjnej i w innych obszarach życia.

Ludzie dokonujący takich czynów (prawdziwego bohaterstwa) są powszechnie uznawani za pozytywnych bohaterów. Rzeczą normalną było, aby za bohaterów uznawać również ludzi, którzy kierując się ideą dobra wspólnego służyli interesom społeczeństwa, w którym żyli i państwa, którego byli obywatelami. Nieważne, czy to społeczeństwo było w jakimś stopniu zniewolone, a państwo nie w pełni suwerenne, niepodległe i niedemokratyczne. Było to społeczeństwo, dla którego musiało się dawać z siebie wszystko i państwo, w którym musiało się żyć i o którego dobro należało dbać, by można było w nim przetrwać i by mogło ono zachować ciągłość historyczną.

Trzeba sobie uświadomić, że w ówczesnych czasach międzynarodowych rozgrywek politycznych i zmowach między mocarstwami imperialnymi ci ludzie nie mieli wpływu na to, co się wokół nich działo.
Bohaterkami są kobiety, które w trudnych warunkach urodziły dzieci, wychowały je na przyzwoitych ludzi i wykształciły.
Bohaterami są pracownicy różnych zawodów, naukowcy i inżynierowie - innowatorzy, którzy dokonali wielkich odkryć oraz wynalazków i znacznie przyczynili się do postępu nauki i techniki.
Można przytoczyć więcej przykładów prawdziwych bohaterów, których teraz zapomina się, nie mówi się o nich, wymazuje z pamięci, fotografii i historii państwa, a niekiedy traktuje jak wrogów narodu lub zdrajców i nie eksponuje ich w mediach - wokół nich rozpościera się cisza medialna.

Od pewnego czasu zapanowała moda na tworzenie bohaterów „z urzędu", albo „z nadania", na wyróżnianie (awansowanie, odznaczanie i nagradzanie) takich jednostek, którym to zaszczytne miano nie przysługuje na mocy tradycyjnych kryteriów. Mianuje się ich bohaterami z racji czysto ideologicznych, politycznych, albo partyjnych. Na siłę robi się bohaterami tych, którzy z różnych pobudek działali w interesie państw obcych ze szkodą dla swojego, będąc agentami obcych wywiadów, czyli zdrajców. Jak pisze Stephen King, „Kiedy zdrajców nazywa się bohaterami (…), nadchodzą mroczne czasy. Naprawdę mroczne czasy".

Dla przykładu, bohaterem jest teraz żołnierz, który przypadkowo zginął na froncie, bo przez nieuwagę, albo w wskutek brawury wpadł w zasadzkę, bądź dał się zastrzelić przez wrogów (chociaż sam żadnego z nich nie zabił) tylko za to, że brał udział w wojnie, nawet niesprawiedliwej jako najemnik, czyli swego rodzaju płatny morderca.

Bohaterami z nadania politycznego robi się także tych, którzy emigrowali często ze strachu przed odpowiedzialnością sądową, z chęci uniknięcia kary za pospolite przestępstwa, poprawy sobie bytu, albo po to, by - czując się niezagrożeni na obczyźnie i za pieniądze różnych instytucji agenturalnych - mogli szkalować swoje państwo i kierować z ukrycia różnymi akcjami dywersyjnymi (strajkami, zrywami powstańczymi itp.). Również po to, by móc naśmiewać się z „głupich", którzy pozostali w kraju i pracowali uczciwie dla dobra swych rodzin i ojczyzny w niezwykle trudnych warunkach ekonomicznych i politycznych, w biedzie i terrorze; także z tzw. bohaterów pracy, czyli tych, którzy zaraz po wojnie w spontanicznym zrywie i w poczuciu obowiązku obywatelskiego czy patriotycznego odbudowywali zakłady pracy, odgruzowywali gołymi rekami Warszawę i inne zniszczone miasta i w morderczym tempie odbudowywali je. Wywodzili się oni z różnych warstw społecznych, zawodów, partii, wyznań i mieli różne poglądy polityczne.

Jacy to bohaterzy z takich emigrantów? Bohaterami „z nadania" czyni się nawet okrutnych morderców i ludobójców etnicznych (nota bene, znienawidzonych przez ludność na terenach ich operacji), należących do różnych organizacji „wyzwoleńczych" i nacjonalistycznych, albo do sił zbrojnych państw podziemnych. Walczyli oni z legalną władzą, nie tylko z funkcjonariuszami aparatu państwowego, ale z ludnością cywilną opowiadającą się za tą władzą, ustrojem i państwem uznanym przez społeczność międzynarodową i ONZ za prawowite i niepodległe.
O bohaterach kreowanych na zamówienie polityczne, „bohaterach" taniej rozrywki (pseudogwiazd, idoli rozmaitych subkultur, „kopaczy piłki" itp.) i o innych bohaterach negatywnych (np. aferzystach, oszustach) rozlega się dzika wrzawa w środkach masowego przekazu, opanowanych żądzą wzrostu oglądalności byle kogo i poczytności byle czego. Dzięki kreowaniu takich „bohaterów" pojęcie bohatera ulega trywializacji.

Rzadko zdarza się, by kogoś uznawało się zawsze za bohatera. Przeważnie tylko w określonym czasie, po którym - w wyniku badań historycznych i dokładniejszym przyjrzeniu się jego biografii i zasługom - okazuje się, że już nie zasługuje na takie miano. Najdłuższym „czasem życia" cieszą się bohaterowie prawdziwi, a najkrótszym ci „z nadania", o których szybko się zapomina. („Każdy bohater staje się w końcu nudziarzem" - twierdzi Ralph Waldo Emerson).
Tym mniej się o nich pamięta, gdy nie pozostawiają po sobie pozytywnego dorobku w postaci trwałych śladów w historii oprócz pomników stawianych im naprędce. (Nota bene, wysokość pomnika, ani jego usytuowanie nie świadczą o wielkości zasług, tylko o próżności jego budowniczych). A pomniki „bohaterów" znienawidzonych przez społeczeństwo po prostu burzy się.

Czy warto na siłę robić z kogoś „bohatera", kierując się li tylko kaprysem i sprzyjającymi okolicznościami? Oprócz bohatera „z nadania" jest jeszcze jeden bohater negatywny, kreowany w wojsku – „bohater z rozkazu". Gardził nim między innymi Albert Einstein: „Wojsko, ten najgorszy wytwór życia stadnego, napawa mnie wstrętem; (...) Bohaterstwo na rozkaz, bezsensowna przemoc i cała ta obmierzła paplanina, która nazywa się patriotyzmem - jakże serdecznie tego wszystkiego nienawidzę!"


Morderstwo

Istnieją cztery rodzaje morderstw: zbrodnicze, wybaczalne, usprawiedliwione, i godne pochwały.
Ambrose Bierce 

Zabiegowi substytucji znaczeniowej poddane zostało słowo „mord". Tradycyjnie i słownikowo oznacza ono rozmyślne uśmiercenie kogoś zazwyczaj w okrutny sposób, a więc specyficzny rodzaj zabójstwa. Jest to czyn absolutnie bezprawny i zbrodniczy. Tym różni się od zabójstwa, że mordu dokonuje się celowo na kimś niewinnym, a zabójstwo może być przypadkowe, również ze szlachetnych pobudek, jak np. w obronie własnej lub kogoś innego.
Mimo to, coraz częściej „mordem" nazywa się nie tylko zabójstwa, ale nawet wykonanie prawomocnego wyroku kary śmierci (na gruncie obowiązującego prawa w danym kraju), jeśli ten wyrok uzna się z różnych powodów za niesprawiedliwy, albo niesłuszny w świetle prawa obowiązującego w innym kraju i ustroju politycznym lub w tym samym kraju, lecz w innych czasach, albo przez inną partię rządzącą.

A zatem każde wykonanie wyroku śmierci można w dowolnym momencie historii nazwać „mordem" i podważać prawomocność wyroku w zależności od tego, kto i kiedy sprawuje władzę i jak ocenia się go z punktu widzenia jakiejś ideologii lub czyichś interesów. W ten sposób każdego prokuratora wnioskującego o karę śmierci, sędziego wydającego taki wyrok oraz każdego wykonawcę tego wyroku można uznać za mordercę i napiętnować go, mimo że ci ludzie działali zgodnie z wówczas obowiązującym prawem. Na odwrót, można też w ten sam sposób każdego faktycznego mordercę usprawiedliwić lub uniewinnić, a nawet zrobić z niego bohatera „z nadania".

W przypadku manipulacji językowej polegającej na podmianie znaczenia słowa „mord" chodzi albo o celowe usprawiedliwienie uśmiercenia kogoś i złagodzenie oceny tego czynu, albo o wywołanie w związku z tym nadmiernych emocji negatywnych i postaw nienawiści oraz agresji. Im bardziej jest odległe w czasie dane zdarzenie, tym łatwiej można manipulować jego oceną moralną w wyniku substytucji znaczeniowej.
Słowo „morderstwo" poddaje się też relatywizacji semantycznej: ze względu na coś oznacza ono morderstwo, a ze względu na coś innego - nie, przez jednych jest uznawane za morderstwo, a przez innych - nie, w jednym czasie jest morderstwem, a w innym - nie itd.

Oto jeden z wielu przykładów. Zabójstwo przez armię amerykańską ponad stu tysięcy mieszkańców Drezna w wyniku ataku bombowego w 1945 r., setki tysięcy mieszkańców Hiroszimy i Nagasaki wskutek zrzucenia bomb atomowych (oba ataki nie były uzasadnione względami strategicznymi), około dwóch milionów ludności cywilnej w wojnie wietnamskiej w latach 1964-1975 w wyniku zastosowania napalmu i bombardowań, albo setek tysięcy ofiar w niesprawiedliwej wojnie z Irakiem nie uznano oficjalnie za akty ludobójstwa, zbrodnie wojenne lub zbrodnie przeciwko ludzkości. (Zwycięzca nie musi się tłumaczyć). Nb. w Internecie znajduje się taki aforyzm Williego Meurera, niemiecko-kanadyjskiego kupca, aforysty i publicysty z Toronto: „Stopniowanie masowego morderstwa: Ameryka, Dreznoameryka (60 tys.), Hiroszimameryka (70 tys.), Nagasakiameryka (80 tys.), Bagdadameryka (? tys.)".

Podobnie, nie uznano za czystkę etniczną rzezi wołyńskiej w 1943 r., kiedy Ukraińcy zamordowali wyjątkowo brutalnie ponad 100 tys. Polaków. Natomiast zastrzelenie ponad 20 tys. tys. polskich żołnierzy i funkcjonariuszy państwowych na rozkaz Stalina w 1941 r. w Katyniu i Miednoje jest oficjalnie zbrodnią przeciwko ludzkości. Tak jest, jeśli ocena morderstwa zależy od aktualnie obowiązującej poprawności politycznej.

Konsekwencje praktyczne

Do szkodliwych skutków praktycznych wynikających z relatywizacji i substytucji znaczeń zaliczam:

• Utrudnienie komunikacji werbalnej. Adresat komunikatu odbiera niewłaściwie jego treść, bo nie rozumie, o czym mówi nadawca. Ich języki, mimo że te same, różnią się pod względem semantycznym.

• Fałszowanie opisu faktów (historycznych). Jeden i ten sam fakt może być inaczej rozumiany, jeśli opisuje się go za pomocą tych samych słów, ale mających różne znaczenia, lub gdy używa się ich w różnych kontekstach.

• Fałszowanie wizerunku postaci historycznych, np. patriotów i bohaterów.

• Konsekwencje natury moralnej i edukacyjnej:
- Zdawałoby się niewiele znacząca podmiana słowa „ojczyzna" na „państwo" lub „naród" w definicji patriotyzmu implikuje poważne konsekwencje szkodliwe nie tylko dlatego, że może przyczynić się do przeistoczenia patriotyzmu w nacjonalizm, co prowadzi do izolacji naszego kraju i sprzeciwu wobec prób integracji krajów europejskich, ale również implementuje wypaczony sens patriotyzmu w wyniku jego redukcji do jednowymiarowego „patriotyzmu państwowego". Czy należy przyszłym pokoleniom zaszczepiać taki „patriotyzm" i czemu miałoby to służyć?

Relatywizacja pojęcia patriotyzmu umożliwia dokonywanie arbitralnych przemianowań patriotów na antypatriotów; nie wiadomo, kto i kiedy uzna kogoś za patriotę lub antypatriotę (i na odwrót) na podstawie kryterium różnicy poglądów politycznych.

Jaki ma być ideał patrioty? Oby nie taki, jak przedstawiony w 1898 r. przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera w wierszu „Patryota", jakże „na topie" teraz:

„Rozum, wiedza, talent, praca
U nas, bratku, nie popłaca!
Postęp i cywilizacja
W kąt, gdy wchodzi do gry nacya!/…/

Możesz kpem być i cymbałem,
Możesz dureń być siarczysty,
Byleś z mocą i zapałem
Kraj miłował macierzysty!/…/

Huha! Hopsa! Każdą nową
Myśl witamy krzyżem pańskim 
Precz z geniuszem Europy
Farmazońskim i szatańskim! 

My o jedno tylko szlemy
Modły k’ niebu z naszej chaty
By nam buty mogły śmierdzieć,
Jak śmierdziały przed stu laty /…/

Hoc ha! Hopsa! Byle zdrowo,
Zdrowa dusza - zdrowe ciało!
Niechaj śmierdzi, jak śmierdziało,
Byle tylko narodowo!
Wolę polskie gówno w polu
Niźli fiołki w Neapolu!
Swojsko, polsko, po naszemu,
Hoc! Hoc! Hopsa! Tak jak wtedy,
Gdy nas naprzód tłukły Szwedy,
Potem Niemcy i Moskale
- Hoc! Hoc! Hopsa! Doskonale!
Po swojemu! Po staremu!/…/

Niechaj żyje stara cnota!
Daj nam dalej kisnąć Boże!
Jedno, drugie, trzecie morze
- Vivat „prawy patryota".

- Relatywizacja słowa „bohater" oraz podmiana jego znaczenia z pozytywnego (naturalnego lub tradycyjnie rozumianego) na negatywnego (sztucznie kreowanego w zależności np. od mody politycznej) pociąga za sobą co najmniej dwa szkodliwe skutki w sferze edukacji nowych pokoleń: wypacza lub fałszuje nauczaną historię i dewaluuje bohaterów, wypacza wyobrażenie o bohaterze i jego wzorzec (ideał wychowawczy).
Skoro każdego kto tylko zasłużył się „poprawnej" i jedynie słusznej ideologii, kto tylko jest lojalny wobec aktualnej władzy, można zadekretować jako „bohatera", to pojawia się dylemat, jaki bohater ma być wzorcem wychowawczym – prawdziwy, czy ten „z nadania", albo „z rozkazu"? Lansowanie wzorca bohatera „z nadania" służy niszczeniu pamięci o bohaterach prawdziwych. (Niszczy się ją również w wyniku zmian nazw ulic i placów, burzenia pomników itp., a może jeszcze palenia książek o nich, jak to już kiedyś bywało).

- Takiemu samemu zabiegowi manipulacji językowej poddane zostało słowo „mord". Tradycyjnie i słownikowo oznacza ono zabójstwo, czyli rozmyślne pozbawienie kogoś życia w okrutny sposób. Jest to czyn absolutnie bezprawny i zbrodniczy. Mimo to, coraz częściej morderstwem nazywa się zwykłe uśmiercanie ludzi, jak np. w wyniku wykonywania prawomocnych wyroków kary śmierci. To ma miejsce wtedy, gdy aktualni władcy oceniają ten wyrok jako niesprawiedliwy, niesłuszny lub nie po ich myśli i gdy chcą to wykorzystać do celów politycznych. Bezprawne jest podważanie prawomocności takiego wyroku w czasie ogłaszania go.

Natomiast czym innym jest jego ocena moralna i potępianie ówczesnych sędziów i wykonawców takich wyroków, mimo że działali zgodnie z ówczesnym prawem, które dzisiaj może się nie podobać. Ale nie ma podstaw do tego, by karać za to tych ludzi (zwłaszcza pośmiertnie), ani tym bardziej ich potomków. Jedynym argumentem przemawiającym za czymś takim jest działanie z niskich pobudek - chęci odwetu i zemsty; a to jest moralnie naganne i wręcz obrzydliwe. Czy wobec tego będzie ktoś chciał ferować wyroki i w przyszłości, za innych rządów, narazić siebie, albo swoje dzieci i wnuki na potępienie?
Wiesław Sztumski

 

 

Autor: Wiesław Sztumski

Opublikowano: 30 styczeń 2013

Odsłon: 3658

Oświaty kaganek łatwo zmienić w kaganiec na oświatę*

Wydawałoby się, że w XXI wieku postęp cywilizacyjny, a w szczególności techniczny, sprzyja coraz szybszemu postępowi oświaty oraz nauki bez granic i domaga się go. Rozwijanie bez ograniczeń oznacza prowadzenie badań i nauczania nieskrępowane żadnymi paradygmatami ideologicznymi, religijnymi, kulturowymi, politycznymi i finansowymi we wszystkich jej dziedzinach.

Oczywiście, nie da się w ogóle uniknąć ich wpływu, ponieważ oświata i nauka osadzone są w kontekście społecznym. W takim razie w pełni niezależny rozwój oświaty i nauki jest ideałem. Powinno się go stopniowo urzeczywistniać w wyniku pomniejszania na miarę możliwości roli czynników zewnętrznych.

Jednak w żadnym wypadku nie może być mowy o świadomym hamowaniu ani nawet o spowalnianiu postępu nauki czy też o celowym wytyczaniu granic obszarów badań naukowych z jakichkolwiek względów. Niestety, często ma to miejsce w czasach, kiedy usiłuje się kształtować wizje nowoczesnych społeczeństw w postaci społeczeństwa wiedzy, społeczeństwa informatycznego itp.

Ograniczanie badań naukowych ze względu na ich podejmowanie, zakres, głębię i zastosowania występują przede wszystkim ze strony uwarunkowań ekonomicznych, etycznych oraz religijnych. Trudno stwierdzić, który wzgląd jest najważniejszy, chociaż na ogół sądzi się, że ekonomiczny, ponieważ od pewnego czasu stan finansów państwa decyduje o sprawach życia ludzi, kultury i sztuki, a budżet uczelni – o badaniach naukowych. Jednak z drugiej strony, na rozwój nauki wpływają w równie dużym, a może nawet większym stopniu czynniki kulturowe i podmiotowe: paradygmaty etyczne i wyznaniowe. 

Kaganiec ekonomiczny

Zawsze możliwości rozwijania nauki i prowadzenia badań naukowych zależały od wielkości środków finansowych, jakimi dysponują odpowiednie instytucje badawcze i poszczególni naukowcy. Ale w naszych czasach, w tzw. kapitalizmie rynków finansowych, chyba bardziej niż kiedykolwiek.

Sektory oświaty i nauki są niedoinwestowane w większości krajów. Przede wszystkim tam, gdzie nie docenia się wiedzy jako istotnego czynnika napędzającego gospodarkę. Z przykrością trzeba stwierdzić, że, niestety, również u nas.
Nakłady państwa na naukę w Polsce są – nie wiadomo, jak to nazwać – śmiesznie czy żenująco niskie i od wielu lat wahają się w granicach 0,45 -0,65 % (trzykrotnie niższe niż w innych krajach UE), chociaż w latach 70. wynosiły około 1,6%. Można odnieść wrażenie, jakby dla przedstawicieli władzy decydującej o polityce gospodarczej najważniejsze były efekty ekonomiczne osiągane w czasie jak najkrótszym. A inwestycje w oświatę naukę zwracają się zazwyczaj po wielu latach, jakkolwiek w przypadku nauki, zdarza się, że wcześniej. 
Decydenci wolą jednak nie ryzykować. Dlatego ograniczają wydatki na oświatę i naukę finansowaną przez państwo do absolutnie niezbędnych, czyli minimalnych. 

Mocno zaniżone w stosunku do potrzeb są nakłady na szkolnictwo i badania naukowe oraz płace nauczycieli i naukowców. W jeszcze niższym stopniu - może z wyjątkiem płac w niektórych bogatszych uczelniach - finansowane są badania w szkołach niepublicznych; one nastawione są na masowe kształcenie studentów urągające obowiązującym standardom i produkcję ludzi z dyplomami, które często warte są tyle, ile kosztuje ich wydrukowanie. W zasadzie nie prowadzi się tam pracy badawczej z prawdziwego zdarzenia, która owocowałaby jakimiś liczącymi się osiągnięciami i przynosiła gospodarce wymierne zyski.


Tylko ze względów finansowych praca naukowa w uczelniach niepublicznych - i to nie wszystkich - ogranicza się do publikacji artykułów i organizowania konferencji. Zresztą przeważnie zatrudnieni są tam na drugich etatach naukowcy, którzy badania realizują w uczelniach publicznych, oraz emeryci, którym brak specjalnych motywacji do pracy badawczej.

Prawie w ogóle nie funkcjonuje sponsoring badań naukowych czy zamawianie badań przez firmy prywatne, albo korporacje. Właściciele firm prywatnych są przekonani - nie bez racji - że w naszych warunkach bardziej opłaci się sponsorować sportowców, albo polityków, aniżeli naukowców. Sport przynosi ogromne wymierne zyski natychmiast, a politycy zwykle „odwdzięczają się”, wspomagając działalność biznesową. Przecież korupcyjne związki polityki z biznesem są tajemnicą poliszynela.

Ze środków budżetowych pokrywa się koszty badań realizowanych w ramach grantów, których przyznaje się niewiele, głównie z nauk stosowanych i to również niewystarczająco w stosunku do potrzeb. Toteż ambitni młodzi naukowcy starają się emigrować, by w innych krajach móc rozwijać swoje talenty i realizować swoje zdolności i pomysły kreatywne, i robić karierę naukową.

Wprawdzie wydatki na naukę, wyrażane w liczbach bezwzględnych, stale rosną, ale ten wzrost jest zżerany przez inflację i nadmiernie rozbudowywaną administrację. A trzeba pamiętać o tym, że badania naukowe są coraz kosztowniejsze, przede wszystkim ze względu na rosnące ceny aparatury badawczej i materiałów.
Poza tym, intensywna praca naukowa wymaga koncentracji wyłącznie na temacie badań; dlatego naukowcy nie powinni zaprzątać sobie głowy myślami o sprawach bytowych, o tym, jak związać koniec z końcem. Tymczasem ich płace, mimo okresowych podwyżek „na raty”, albo w formie ustalenia fikcyjnych górnych granic widełek płacowych, których żadna uczelnia nie jest w stanie pokryć (przeważnie płace kształtują się na poziomie minimum) są żenująco niskie w stosunku do przeciętnej płacy w gospodarce. 

W listopadzie 2012 r. przeciętne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku według GUS wynosiło 3780,64 zł. W 2012 r. wynagrodzenia pracowników naukowych w uczelniach publicznych wahały się od 1830 zł (wykładowca) do 4145 zł (profesor zwyczajny), natomiast dr habilitowany na stanowisku profesora nadzwyczajnego zarabiał 3540 zł, czyli poniżej przeciętnej krajowej. Dla porównania warto przypomnieć, że w czasach II RP profesor zwyczajny uniwersytetu zarabiał tyle, co wojewoda, albo generał, czyli około 3000 zł, podczas gdy pensje robotników wynosiły od 140 zł od 240 zł. 
W dniu 9 października 1923 roku weszła w życie „Ustawa o uposażeniu funkcjonariuszów państwowych i wojska” (pisownia oryginalna), która zrównywała uposażenia profesorów zwyczajnych z uposażeniami dyrektorów departamentów, komendanta głównego policji, wojewodów. 

Aktualna liczba profesorów wszelkiego rodzaju w Polsce wynosi około 24,5 tys. Z pewnością dałoby się podnieść im pensje do godziwych rozmiarów, czyli w odpowiedniej proporcji do średniej krajowej, kosztem oszczędności w administracji państwowej i ograniczeń nadmiernie wygórowanych płac różnych prezesów, członków rad nadzorczych, dublerów rządu (superwizorów kierowników resortów w rządzie; wcześniej taką rolę pełnili członkowie Biura Politycznego partii) w Kancelarii Prezydenta itp. funkcjonariuszy oraz w wyniku daleko posuniętej racjonalizacji systemu zarządzania państwem i finansami w różnych dziedzinach.

Jeśli dobre zarobki naukowców były możliwe w czasach przedwojennych, kiedy nasze państwo nadrabiało różne zaległości po uzyskaniu niepodległości, to chyba dzisiaj bardziej. Po prostu, brak woli politycznej, który bierze się z niedoceniania roli wiedzy we współczesnym świecie.
Dziwne, że w przeciwieństwie do naszego kraju wiedzą o tym władcy innych krajów rozwijających się; oni myślą przyszłościowo i wiedzą o tym, że inwestowanie w naukę z pewnością przyniesie zyski nie od razu, na zamówienie, ale po pewnym czasie. A nasi ministrowie praktycznie nic nie robią, aby zmienić system finansowania nauki i oświaty i skutecznie wpędzają te sfery w stan agonii. (Zob. List otwarty znad grobu do minister nauki Barbary Kudryckiej, w: Gazeta Wyborcza, 27. 12. 2012)
Skądinąd dziwne, że jak ktoś z poręczenia jakiejkolwiek partii rządzącej u nas od czasów II wojny światowej do niczego się nie nadaje, to zostaje ministrem nauki, albo oświaty i tkwi uparcie na tym stanowisku niczym „święta krowa”.

Kaganiec etyczny

Swobodę badań naukowych ograniczają względy etyczne chyba w nie mniejszym stopniu niż ekonomiczne. O ile ograniczenia ekonomiczne pochodzą wyłącznie z zewnątrz – naukowcy faktycznie nie mają żadnego wpływu na nie – to etyczne pochodzą z zewnątrz i od wewnątrz.

Z jednej strony, badacz poddany jest presji paradygmatów obyczajowych, które ograniczają jego zapędy twórcze; chodzi tu głównie o różne kodeksy pracowników nauki.
Z drugiej strony, ulega naciskowi zakazów moralnych, zakodowanych w swej świadomości w rezultacie edukacji inkulturacji i socjalizacji.
Mimo postępującego prostytuowania się nauki wskutek jej urynkowienia – wiadomo, że za pieniądze ksiądz się modli, za pieniądze świat się podli - zawód naukowca cieszy się wciąż jeszcze stosunkowo dużym zaufaniem i uznaniem społecznym. To wymusza odpowiednie, czyli mające przyzwolenie społeczne, postawy pracowników naukowych, ich zachowania i działania. Są one regulowane na poziomie międzynarodowym, krajowym i instytucjonalnym przez odpowiednie zapisy w kodeksach etycznych.

Europejska Karta Naukowca zawiera wyraźne wskazanie: „Naukowcy powinni przestrzegać uznanych praktyk etycznych oraz fundamentalnych zasad etycznych odnoszących się do dyscyplin, którymi się zajmują, a także norm etycznych ujętych w krajowych, sektorowych lub instytucjonalnych kodeksach etyki". 
Podporządkowanie naukowców standardom etycznym zaczęło się od połowy ubiegłego stulecia, kiedy uświadomiono sobie, że badania naukowe mogą mieć katastrofalne skutki dla ludzkości. Nie tylko w sferze militarnej (np. w wyniku zastosowania broni masowego rażenia), ale też w cywilnej (np. w wyniku awarii elektrowni atomowych).
Przede wszystkim zaczęto zwracać uwagę na kwestię odpowiedzialności uczonych za możliwe wykorzystywanie ich wyników badań do niegodziwych celów.
Z czasem uwzględniano również inne sprawy dotyczące funkcjonowania naukowców w społeczeństwie i ich relacje z przedstawicielami innych zawodów. 
Dziś kodeksy etyczne pracowników nauki obejmują faktycznie pełną gamę nakazów, zakazów i obowiązków związanych przede wszystkim z ich pracą zawodową. Tych kodeksów jest coraz więcej; zawierają one coraz bardziej szczegółowe powinności i dlatego są coraz obszerniejsze. 

Wbrew temu, co sądzą niektórzy, jakoby środowisko naukowe odczuwało potrzebę spisania zasad etycznych w jednorodnej, jednoznacznej i obowiązującej formie zachowań w nauce oraz propozycję procedury określającej tryb postępowania w przypadkach zgłoszenia zarzutu ich naruszenia, sądzę, że wcale tak nie jest, a narzucanie im zasad postępowania w pracy zawodowej, i nie tylko, uwłacza ich godności.

Czyżby naukowcy byli absolutnymi dyletantami w kwestiach etyki i nie wynieśli z domu, ani ze szkół, dostatecznej wiedzy z zakresu obyczajowości i nie wiedzieli, czego im nie wypada i czego nie powinni? Ludzie, nawet – co dziwne – naukowcy, którzy powinni kierować się racjonalnością, wciąż wierzą w jakąś magiczną moc kodeksów, gdy tymczasem zachowania prawne i etyczne wcale nie zależą od ilości kodeksów, lecz od kontekstu społecznego i warunków, jakich się żyje.
Mimo pięknego i obszernego dokumentu, jakim jest Kodeks Etyki Pracownika Naukowego** przyjęty przez „Komisję do spraw etyki w nauce PAN” w 2012 r., coraz więcej nieetyczności występuje w środowisku naukowców, jak chociażby lawinowo rosnąca liczba plagiatów i coraz więcej fałszywych ekspertyz na zamówienie polityków, ideologów, reklamotwórców i finansistów.

W każdym środowisku zdarzają się ludzie niemoralni, a im jest ono liczniejsze, tym więcej można ich spotkać. Na dobrą sprawę, wszelkie kodeksy zawodowe są zbędne; wystarczyłoby kierować się we wszystkich sytuacjach życiowych i w rozwiązywaniu dylematów obyczajowych zasadami etyki ogólnoludzkiej, których jest niewiele i które na ogół są wszystkim dobrze znane.
Takie ogólnoludzkie normy postępowania etycznego zawarte są w każdej etyce świeckiej oraz religijnej i one mogą w zupełności wystarczyć. Niepotrzebnie tworzy się, rozbudowuje i rozdrabnia normy etyczne, przystosowując je do sytuacji i profesji, bo i tak nie da się wszystkiego skodyfikować, a w obszarach nieskodyfikowanych w ostatecznym rachunku ucieka się zawsze do ogólnych zasad etyki i własnej świadomości moralnej. 

Czy należy ograniczać przedmiot i zakres badań ze względu na odpowiedzialność za to, co ewentualnie może z nich wyniknąć? Raczej nie.

Nauka ma się rozwijać, ponieważ jej priorytetowym celem jest zaspokajanie ciekawości poznawczej. Chyba, że potępia się wrodzoną i właściwą istotom ludzkim chęć poznania i żądzę wiedzy, uznając je za grzech pierworodny. Wielkim nieporozumieniem i obrazą naukowców jest zakaz prowadzenia badań przez nich w imię jakiejś ideologii politycznej, albo kościelnej wbrew ich ciekawości, zdolności twórczych oraz na przekór interesom nauki i społeczeństwa, które przecież ogromnej mierze korzysta z pożytków nauki. A odpowiedzialności za niegodziwe zastosowania odkryć naukowych nie powinni ponosić naukowcy, lecz przede wszystkim ci, którzy o tym decydują z tytułu posiadania władzy.

Kaganiec wyznaniowy

Ograniczenia prac badawczych i szerzenia oświaty wynikające z przyczyn wyznaniowych są porównywalnie mocne z ograniczeniami ekonomicznymi i kulturowymi. Tu także działają hamulce zewnętrzne, pochodzące od organizacji kościelnych i społeczności wyznaniowych oraz wewnętrzne – z własnego sumienia.
Sumienie nie jest czymś wrodzonym, albo nadanym przez bogów, lecz nabytym w wyniku wychowania i socjalizacji. Inaczej mówiąc, nakazy sumienia pochodzą z norm wyznaniowych w przypadku ludzi religijnych, albo ze świeckich norm kulturowych w przypadku ludzi areligijnych. Jest ono ucieleśnieniem standardów etycznych narzuconych przez kościół będący organizacją ludzi wierzących i funkcjonujących w formie paradygmatów w danej społeczności wyznaniowej. Im starszy i im mniej reformowalny jest jakiś kościół, tym bardziej niewzruszone są te paradygmaty i tym większa ich presja na ludzi.

Często jest tak, że nakazy wyznaniowe skutecznie zagłuszają nakazy wynikające z przepisów prawnych, z postaw obywatelskich lub patriotycznych i z myślenia racjonalnego. Dlatego wielu naukowców i nauczycieli wręcz fanatycznie kieruje się w życiu przede wszystkim nakazami religijnymi i zmusza – na ile to tylko możliwe, niekiedy bezprawnie – innych, zwłaszcza swoich uczniów, ale również współpracowników do stosowania się do tych nakazów. Nierzadkie są w tym środowisku przypadki dysonansu między imperatywami rozumu i wiary, rozstrzyganego zazwyczaj na korzyść wiary.
W przypadku katolicyzmu takie postępowanie uzyskało silne wsparcie wskutek encykliki Jana Pawła II Fides et ratio. Jej kwintesencję można krótko wyrazić w konkluzji „wiara przed/ponad rozumem”. 

Na nic zdają się zawarte w tej encyklice dywagacje na temat roli oraz znaczenia nauki we współczesnym świecie, ani zachęta do pracy naukowo-badawczej, jeśli osiągnięcia naukowców mają w ostatecznym rachunku służyć teologii oraz uzasadnianiu prawd wiary - ostatecznym kryterium prawdziwości jest Bóg i objawienie, a wyrocznią w kwestiach spornych między wiarą a nauką lub rozumem jest Magisterium Kościoła.
Ambicje kościoła katolickiego idą jeszcze dalej, w kierunku zawładnięcia sumieniami nie tylko uczonych będących wyznawcami tej wiary, ale również uczonych innych wyznań, a także areligijnych. Zresztą nie chodzi tylko o sumienie.

Kościół usiłuje narzucać granice nauce za pomocą nakazów zawartych we wspomnianym wcześniej Kodeksie Etyki Pracownika Naukowego. Tak na przykład w Preambule cichaczem przemyca się wartości chrześcijańskie, które stanowią fundament tego kodeksu. „Niniejszy kodeks opiera się na podstawowych ogólnych zasadach etyki uznanych w naszym kręgu za naturalne i powszechnie obowiązujące. Uznanie tych zasad zostało przyjęte jako fundament, bez potrzeby analizy źródła tego przeświadczenia. Za podstawowe zasady etyki uznaje się tu poszanowanie godności człowieka oraz życia we wszystkich jego przejawach (…) strażnikiem i sędzią w sprawach etycznych jest indywidualne sumienie oraz sumienie zbiorowe”.
Arbitralnie i bez potrzeby uzasadnienia tego wyboru przejmuje się zasady etyki uznawane w naszym kręgu kulturowym za naturalne. Nasuwają się trzy wątpliwości: przez kogo uznawane, co znaczy naturalne oraz co znaczy życie we wszystkich jego przejawach? Tego nie definiuje się. 
Można tylko zasadnie domyślać się, że chodzi tu o uznawanie przez większość katolickiego społeczeństwa, mimo wątpliwości, czy faktycznie wszyscy uchodzący u nas za katolików respektują etykę katolicką, o rozumienie słowa naturalne tak, jak w przypadku tzw. praw naturalnych, czyli pochodzących od Boga, a nie stanowionych przez ludzi i o życie od samego poczęcia.

Na pozór ten kodeks jest areligijny, ale każdy może łatwo dojść do wniosku, o co naprawdę chodziło twórcom tego kodeksu i jak ważnym jest on instrumentem w rękach Kościoła, służącym do manipulacji ludźmi nauki.

Ciekawe jest też odwoływanie się do sumienia indywidualnego pracowników nauki i zbiorowego tak, jakby między tymi sumieniami nie mogło być sprzeczności. Z góry założono, że jednostki i cała społeczność naukowców ma sumienie ukształtowane na podstawie norm etyki katolickiej, „powszechnie uznawanych za naturalne”. A przecież wiadomo, że tak nie jest.
Tym samym ten Kodeks zmusza uczonych o innym niż katolicki światopoglądzie do dokonywania wyborów moralnych na gruncie etyki katolickiej pod sankcją potępienia ich przez skądinąd świecką Komisję Etyki. Zmusza też do zaniechania albo niepodejmowania badań zakazanych przez Kościół, na przykład w sferze genetyki, embriologii i neurofizjologii mózgu.
Chodzi o te badania, których efektem byłoby nadwątlenie dogmatów wiary i ewentualna konieczność reformy Kościoła. A na to przyzwolenia nie będzie, jak buńczucznie zapewniają hierarchowie z papieżem na czele.

A może odrzucanie Darwinowskiej teorii ewolucji działa na korzyść postępu biologii? Samo przyznanie się do bezwyznaniowości, a - nie daj Boże - do ateizmu lub agnostycyzmu, naraża uczonego na ostracyzm ze strony katolików znajdujących się w jego otoczeniu. Uznawane jest za wyobcowanie się z tradycyjnej kultury ufundowanej na chrześcijaństwie czy wyizolowanie się od niej i dlatego jest źle widziane przez kato-uczonych. Dają oni temu wyraz w szkodzeniu tam, gdzie mogą, na przykład wystawiając negatywne opinie przy ubieganiu się o tytuły naukowe.
Oczywiście, to wszystko dzieje się nieformalnie z jezuicką perfidią i nikomu nie można zarzucić umyślnego działania na szkodę z punktu widzenia prawa. Z tego względu nawet uczeni o innym światopoglądzie, bojąc się narazić kręgom katolickim, skrywają swoje przekonania, a nawet pozwalają manipulować sobą.

Blokada awansu naukowego oraz ingerencja w wybory władz uczelnianych i innych gremiów akademickich, utrudnianie dostępu do grantów itp. jak i czynienie z naukowców sług Kościoła albo - jak w roku jubileuszowym 2000 wyraził się rektor Uniwersytetu Katolickiego w Lizbonie na spotkaniu naukowców świata w Watykanie z papieżem - „przekształcanie uniwersytetów w laboratoria wiary” z pewnością nie sprzyja rozwojowi nauki, przynajmniej w jej właściwym, scjentystycznym rozumieniu.
Wiesław Sztumski

27 grudnia 2012

* (http://www.opowiadania.pl/main.php?id=showitem&item=73424)

** Kodeks etyki w nauce

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 22 październik 2023

Odsłon: 989

Deliberacja o utożsamianiu

 

„Nigdy nie zapominaj, kim jesteś.”
(Andrew Fukuda, The Hunt, 2013)

Tożsamość

Kluczowym pojęciem w rozmyślaniu o utożsamianiu jest pojęcie tożsamości. Jest ono wieloaspektowe i złożone. W różnych dziedzinach nauki i życia stosuje się lepsze lub gorsze definicje tożsamości, Najlepiej zdefiniowano je w logice formalnej. Jednak tożsamość formalnologiczna nie na wiele przydaje się w praktyce, ponieważ odnosi się wyłącznie do przedmiotów idealnych, będących składnikami świata pomyślanego i do obiektów badań nauk teoretycznych.

W świecie sensorycznym stosuje się pojęcie tożsamości empirycznej. Przedmioty są empirycznie tożsame w aspekcie jakościowym, jeśli posiadają jednakowe cechy, a w ilościowym, jeśli natężenia tych cech, mierzone w odpowiednich jednostkach fizycznych, mieszczą się w umownych granicach tolerancji. (Na przykład, dwa stoły uznaje się za identyczne ze względu na długość, w ramach tolerancji wynoszącej 5 mm, jeśli różnice ich długości nie przekraczają 5 mm.)

Tożsamość empiryczna może mieć różne formy w zależności od tego, czy odnosi się ją do cech, struktur, funkcji, substancji, gabarytów, parametrów, wyglądu itd. Odpowiednio do tego ma się do czynienia z tożsamością strukturalną, atrybutywną, funkcjonalną, substancjalną (materiałową), gabarytową, fizyczną, wizualną itp.

W świecie sensorycznym nie da się zidentyfikować przedmiotów ze względu na wszystkie ich atrybuty i kryteria. Dlatego w praktyce ma się do czynienia z tożsamościami cząstkowymi i względnymi. W dalszych rozważaniach będą posługiwać się pojęciem tożsamości empirycznej.

Przy utożsamianiu często popełnia się błąd w wyniku przenoszenia cech poszczególnych elementów zbioru na cały zbiór lub na odwrót. Na przykład, jeśli w jakiejś grupie ludzi stwierdzi się występowanie pewnej liczby leniów, to o całej tej grupie twierdzi się, że jest leniwa, albo na odwrót, że w grupie leniwej każdy musi być leniem. Błąd wnioskowania z jednostek na ogół lub na odwrót popełniają rozmyślnie manipulanci i propagandyści społeczni w celu stygmatyzacji określonych osób i ugrupowań politycznych (konkurentów), kształtowania wobec nich postaw odrazy i wrogości a także ksenofobii wobec innych grup etnicznych, kulturowych, wyznawców religijnych i narodów oraz rasizmu wobec innych ras.

Tożsamość indywidualna

W naturze człowieka leży zwracanie uwagi na siebie w wyniku wyróżniania się w grupie poprzez okazywanie i podkreślanie swojego „ja”, swojej inności i autonomii. O takim człowieku mówi się, że ma świadomość tożsamości indywidualnej. Tożsamość indywidualna, czyli bycie tożsamym samemu sobie, to wierność sobie – swoim poglądom, przekonaniom, ideałom, wierzeniom, pragnieniom, celom, wartościom, swojemu stylowi bycia i myślenia itd.

Dwa warunki muszą być spełnione, by móc manifestować swoją odrębność: być wolnym, by móc okazywać swoją niezależność, oraz mieć świadomość własnej tożsamości. Jednak przesadna wolność i świadomość tożsamości indywidualnej przeszkadzają utożsamianiu się z grupą, ponieważ implikują patologiczny wzrost autonomii. Ma się tu do czynienia ze swoistym paradoksem.

Z jednej strony, każdy wie, że musi żyć w grupie i podporządkować się jej, a więc upodabniać się do innych i częściowo zrezygnować ze swojej tożsamości indywidualnej, ponieważ warunkiem przynależności do grupy jest utożsamianie się ze sobą jednostek wchodzących w jej skład, proporcjonalnie do konsystencji grupy. To zmusza do podporządkowania się standardom i normom obowiązującym w danej grupie, czyli do redukcji samostanowienia i w konsekwencji do zniewolenia.

A z drugiej strony, jednostka boi się utraty swej wolności, broni się przed zniewoleniem i dlatego stara się maksymalnie eksponować swoją tożsamość indywidualną. Stoi więc przed trudnym problemem, jak pogodzić swoją tożsamość indywidualną z tożsamością zbiorową grupy. Inaczej mówiąc, musi wybierać między indywidualizmem a kolektywizmem. Tożsamość i autonomia warunkują się nawzajem. Im większe ma się poczucie własnej tożsamości, tym bardziej manifestuje się swoją inność, niezłomność oraz autonomię i na odwrót. Dzięki temu grupy społeczne są różnobarwne i nabierają specyficznego kolorytu, a rzeczywistość społeczna nie jest monotonna.

Tożsamość społeczna

Tożsamość społeczna to efekt poczucia wspólnotowości i uświadomienia sobie tego, jak dalece jest się podobnym do grupy, do której się należy. Jest ona formą tożsamości kolektywnej. O ile kwintescencją tożsamości indywidualnej jest uświadomienie sobie „siebie jako siebie” - w jakim stopniu jestem sobą, czyli istotą autonomiczną - to kwintescencją tożsamości społecznej jest uświadomieniem sobie „siebie jako elementu grupy” - jakie mam cechy swojej grupy i w jakim stopniu.
Na tożsamość społeczną składają się różne kategorie tożsamości, jak na przykład grupowa, klasowa, kulturowa, wyznaniowa, płciowa, etniczna, branżowa itd.(1)

Tożsamość społeczna odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu grupy społecznej. Jest warunkiem koniecznym do zachowania jej stabilności, spoistości i równowagi. Dlatego uzasadniona jest troska o nią, która sprowadza się do zamykania się grupy na przenikanie elementów obcych i na ograniczaniu ich wpływów. Ale zamknięcie się i izolacja odbija się niekorzystnie na rozwoju grupy, bowiem będąc zamkniętą i izolowaną może rozwijać się tylko tak długo, dopóki całkowicie nie wyczerpią zapasów swojej energii endogennej - kapitału finansowego i ludzkiego, mocy wytwórczej, potencjału intelektualnego, wiedzy oraz możliwości poznawczych i twórczych.

W dzisiejszych czasach, globalizacja obdziera jednostki z ich tożsamości indywidualnej. Zastępuje ją tożsamość kolektywna, która w granicznym przypadku ma wymiar światowy. Skutkiem globalizacji jest przyspieszanie procesów standaryzacji, uniformizacji i homogenizacji, co prowadzi też do zaniku kategorii tożsamości społecznej - tożsamości rodzinnej, zawodowej, etnicznej, narodowej, językowej, folklorystycznej i państwowej.(Manuel Castells, Siła tożsamości, PWN, 2009 ). A zatem, z czasem może dojść do zaniku tożsamości indywidualnej i społecznej.

Jednostki i grupy stopią się w homogeniczną „plazmę społeczną” i będą postrzegać, odczuwać, myśleć, postępować i zachowywać się jak wszyscy inni w świecie, zgodnie z normami społecznymi i kulturowymi, narzuconymi przez globalne ideologie i kreatorów mody światowej. Stanie się tak wbrew woli ludzi, którzy nie chcą pozbyć się swej tożsamości indywidualnej a wręcz przeciwnie, wzmocnić jej poczucie.

Jak napisał Terence McKenna, amerykański pisarz, filozof i etnobotanik (1946-2000), „We współczesnych czasach wielu ludzi marzy o tym, by poznać swą prawdziwą tożsamość. (…) Ten bowiem, kto nie zna swej prawdziwej istoty, jest niczym innym jak bezduszną rzeczą, golemem. (…) Większość mieszkańców stechnicyzowanych cywilizacji przemysłowych opiera swoją tożsamość na zmiennych modach i stylach życia, popularyzowanych przez mass media. Ich świat złożony z jałowej żywności, brukowych środków przekazu i kryptofaszystowskiej polityki, skazuje ich na toksyczne życie w stanie obniżonej świadomości siebie. Znieczuleni przez codzienny program telewizyjny, są żywymi trupami, których wyłącznie konsumpcja utrzymuje w ruchu.” (2)

Utożsamianie

Ludzie nie utożsamiają się tylko z innymi, ale również ze zwierzętami (zoomorfizm), rzeczami (reifikacja człowieka) i maszynami (mechanomorfizm). Tutaj ograniczam się tyko do utożsamiania się z ludźmi.

Utożsamianie bywa dobrowolne, ale częściej wymuszone jest przez konieczność adaptowania się do środowiska społecznego. Ludzie upodobniają się do innych przede wszystkim dlatego, że są istotami stadnymi (społecznymi) i boją się wykluczenia, które utrudniałoby im życie w społeczeństwie, a nawet zagrażałoby ich egzystencji. Upodobnianie się jest więc warunkiem sine qua non funkcjonowania i przeżycia w grupach społecznych i społeczeństwie. Tym łatwiej można przeżyć i czuć się bezpiecznym w grupie, do której się należy, im bardziej jest się dostosowanym do niej, związanym i zintegrowanym z nią w wyniku upodobnienia się do niej i naśladowania jej członków. Najwyższym stopniem podobieństwa i naśladownictwa jest utożsamienie się. Może ono być statyczne, gdy ktoś cale życie utożsamia się z czymś jednym, lub dynamiczne, gdy w ciągu swego życia utożsamia się raz z jednym, raz z drugim.

Utożsamianie można rozumieć na dwa sposoby – albo siebie z kimś, albo kogoś z kimś. Pierwsze polega na naśladowaniu innych osób, grup albo organizacji, na upodobnianiu się do nich w wyniku przypisywania sobie ich atrybutów - cech, idei, poglądów, postaw, wyglądu, stylu życia, gustów, tradycji, sposobu zachowania się, wypowiadania się i ubierania się, itp. Drugi polega na przypisywaniu kogoś do jakiejś kategorii osób na podstawie podobieństwa z różnych względów, albo w efekcie stereotypizacji, schematyzacji, stosowania klisz oraz szablonów. Utożsamianie nie jest nigdy kompletne, lecz tylko do pewnego stopnia, ani ze względu na wszystkie atrybuty, tylko na wybrane, na przykład etniczne, językowe, aksjologiczne, wyznaniowe, seksualne, polityczne, klasowe, zawodowe, sportowe, estetyczne itd.

Utożsamianie siebie

Człowiek utożsamia się z innymi, by czuć się, jak oni i uchodzić w oczach innych ludzi za takiego, jak oni. Chce być tak samo ważnym, cenionym, podziwianym i godnym naśladowania. We współczesnym skomercjalizowanym społeczeństwie o wyborze osób, z którymi chce on się utożsamiać decyduje przede wszystkim pragmatyzm, wyrachowanie i względy ekonomiczne. O wiele mniej decydują względy psychologiczne (egocentryzm). Celem jego życia jest zyskanie rozgłosu, sławy i bogactwa, na wzór celebrytów, toteż coraz więcej ludzi dąży do tego, zwłaszcza młodych, a nawet dzieci.

O wyborze tego, do kogo się upodabnia, decyduje to, co on sam uznaje za dobre dla siebie i skuteczne w działaniu. W mniejszym stopniu liczy się z sumieniem, emocjami, schematami myślowymi i stereotypami. A jeszcze mniej liczy się dla niego rozsądek, krytycyzm oraz zalecenia rodziców, edukatorów, kościoła, ideologów, etyków i filozofów. Dlatego, chociaż teoretycznie może utożsamiać się z dobrymi, albo złymi ludźmi, to w praktyce utożsamia się raczej ze złymi w myśl zasady „powinowactwa społecznego”, zgodnie z którą ludzie utożsamiają się z podobnymi do siebie.(3)

Dawniej, niewielka liczba ludzi ambitnych i snobów naśladowała osoby szlachetne, dobrze urodzone, powszechnie szanowane i cenione - królów, książąt, hrabiów, szlachtę, rycerzy i oficerów. (Na przykład w Galicji i Małopolsce pod zaborem austriackim popularne było nadawanie dzieciom imion książąt habsburskich: Karol, Rudolf, Leopold, Eugenia.) Naśladując je, uczyli się zasad savoir vivre’u – dobrych manier, poprawnego zachowania się, ładnego wyrażania się, estetycznego wyglądu itp. Dzięki temu wznosili się na wyższy poziom kultury osobistej.
Teraz, w konsekwencji postępu cywilizacyjnego, naśladownictwo i utożsamianie się z innymi stało się zjawiskiem masowym. Ludzie, zazwyczaj bezkrytycznie, naśladują innych, nie tylko szlachetnych i utożsamiają się z nimi za wszelką cenę, nawet ośmieszania się. Najwięcej ludzi utożsamia się z celebrytami oraz różnymi miernotami eksponowanymi w środkach przekazu masowego, głównie w telewizji i Internecie. Wielu osobom imponują negatywni bohaterowie - kłamcy, oszuści, aferzyści, kryminaliści, bandyci i inni osobnicy cieszący się złą sławą. To nie dziwi, bo przecież żyjemy w kulturze antywartości.

W konsekwencji, postępuje masowy upadek obyczajów, brak kultury osobistej, wulgaryzacja, powszechne zdziczenie i schamienie. Nie jest ważne, z kim się utożsamia, byleby tylko zabłysnąć ekstrawagancją, nieposzanowaniem ładu społecznego, norm prawnych i obyczajowych, nieuctwem oraz grubiaństwem. Chodzi o to, żeby w ten sposób szokować i skupiać uwagę na sobie.
Szczególnie politycy lubią utożsamiać się z kimś cenionym przez naród, mądrym, cieszącym się dużym zaufaniem i uczciwym, a więc z tym, czyich atrybutów sami nie posiadają. Nie byłoby w tym niczego złego, gdyby czynili to w celu nadrobienia swoich braków i doskonalenia się. Ale jest inaczej, ponieważ robią to tylko na pokaz, zazwyczaj w czasie kampanii wyborczych, żeby przypodobać się wyborcom i utrzymać się przy władzy i korycie. To są zwykli hipokryci i przebrzydłe indywidua żerujące na naiwności, łatwowierności i głupocie ludu.

Utożsamianie kogoś

Ten rodzaj utożsamiania ma na celu klasyfikację ludzi ze względu na ich cechy faktyczne albo zmyślone, w zależności od potrzeb. Dokonuje się jej za pomocą odpowiednich wzorców, schematów i stereotypów. Dzięki temu poszczególne jednostki zalicza się do odpowiednich kategorii społecznych, etykietuje się je lub stygmatyzuje. Jeżeli takie zaliczanie jest prawdziwe, tzn. jeśli ktoś ma rzeczywiście cechy, które kwalifikują go do umieszczenia w danej kategorii ludzi, to jest to etycznie obojętne. Gorzej, jeśli takich cech nie ma, a przypisuje się je po to, by mu zaszkodzić, umieszczając go w kategoriach ludzi powszechnie uznawanych za niegodziwców.

Takie utożsamianie jest wielce naganne. Niestety, ma się z nim coraz częściej do czynienia. Pomawianie, szkalowanie i „przypinanie łatek” w celu zaliczania ludzi o odmiennych poglądach do kategorii niegodziwców i w ten sposób pozbawiania ich czci stało się zjawiskiem powszechnym w walce konkurencyjnej w różnych sferach życia, ale przede wszystkim w sferach biznesu i polityki. Okazało się ono skutecznym narzędziem służącym do eliminacji rywali, wrogów i opozycjonistów z gry o panowanie. Bo jak mają się bronić przed pomówieniami? Żeby zaklinali się na wszystkie świętości, że nie są takimi, jak się ich przedstawia, mało kto im uwierzy. Dowodzenie, że nie jest się takim, jakim funkcjonuje się w świadomości potocznej na skutek insynuacji, jest z góry skazane na niepowodzenie. Niech kto spróbuje dowieść, że na przykład nie jest osłem.

Odwoływanie się do faktów i przytaczanie argumentów rzeczowych i logicznych mija się z celem w dyskusji z tymi, którzy lekkomyślne uwierzyli nikczemnym propagandystom opiniotwórczym manipulantom kierując się głównie emocjami i którzy lubią tanie sensacje, bez względu na to, czy zostały one zweryfikowane, czy wyssane z palca. Zwłaszcza, gdy autorami kalumnii głoszonych wszem wobec i powtarzanych do znudzenia dzień w dzień za pomocą mass mediów rządowych są osoby publiczne zajmujące czołowe stanowiska w partii i rządzie, którzy uznawani są przez dużą część społeczeństwa za bezsporne autorytety. Wszak potwarze i kłamstwa charakteryzują się większą inercją aniżeli rzetelne opinie i prawdy i dlatego łatwiej docierają do świadomości mas i na dłużej pozostają w ich pamięci. Licznych przykładów na to dostarczają reżymowe telewizje wielu krajów autorytarnych i oglądanie codziennych wiadomości emitowanych przez partyjno-reżymową telewizję polską.

Zamiast wniosku

Na podstawie rozważań o utożsamianiu nie potrafię sformułować jakiejś sensownej konkluzji, oprócz tej, że należy je kontynuować, aby można było odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule „Kim naprawdę jesteśmy?” Czy tymi, za kogo się uważamy w wyniku utożsamiania się z innymi, czy tymi, za kogo ludzie nas uznają w wyniku utożsamiania nas z innymi? A może częściowo jednymi oraz drugimi, nie wiadomo, w jakiej proporcji. Jedno jest pewne: naprawdę, jacy jesteśmy, nie wie nikt, ponieważ w tańczących wokół nas zazwyczaj krzywych zwierciadłach widzimy rozmaite obrazy siebie.(4)
Wiesław Sztumski
10.09.2023

Przypisy:

(1) Tożsamość grupowa wynika z przynależności do różnych narodowości, religii, klas społecznych itp. Tożsamość kulturowa wynika z przynależności do konkretnej kultury lub subkultury, uznawania tych samych wartości, zwyczajów, tradycji i posługiwanie się tym samym językiem. Tożsamość płciowa wynika z przynależności do grupy o określonej orientacji seksualnej. Tożsamość etniczna wynika z przynależności do określonej grupy etnicznej lub narodowej, kultury i dziedzictwa.

(2) Terence McKenna, Food of the Gods: The Search for the Original Tree of Knowledge A Radical History of Plants, Drugs, and Human Evolution, 1993.

(3) Powinowactwo społeczne rozumiem podobnie jak powinowactwo chemiczne.

(4) Parafraza tekstu piosenki Jonasza Kofty „Jej portret”- „Naprawdę, jaka jesteś, nie wie nikt. Bo tego nie wiesz nawet Ty. Tańczących wokół szarych lustrach dni (…)”