Filozofia (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 26 październik 2024

Odsłon: 352

 

 

Ludzie zawsze byli i zawsze będą głupimi ofiarami oszustwa i samooszukiwania się w polityce. (Lenin)

 

Uwagi wstępne

Niezależnie od oceny moralnej działalności Włodzimierza Iljicza Lenina prawdą jest, że był tzw. wielką jednostką w wymiarze światowym na początku dwudziestego stulecia, Miał znaczący udział w kształtowaniu dziejów bezpośrednio w Rosji i pośrednio w Europie. Decydował o przebiegu wydarzeń, które konsekwentnie doprowadziły do wybuchu rewolucji socjalistycznej w 1917 r. za sprawą bolszewików. Stworzył teoretyczny model pierwszego państwa socjalistycznego w świecie oraz praktyczny system zarządzania nim. Dzięki temu, państwo to, już nie jako Rosja lecz ZSRR, przetrwało z trudem 74 lata. Być noże mogłoby istnieć dłużej, gdyby jego poleninowscy przywódcy, w szczególności Józef Stalin, nie sprzeniewierzyli się zaleceniom Lenina. Ale to tylko przypuszczenie. Państwo to rozpadłoby się tak czy inaczej w wyniku kardynalnych błędów popełnionych przez Lenina jeszcze w okresie przedrewolucyjnym, przede wszystkim, gdyby nie rewizja poglądów Karola Marksa.

Imperializm jako najwyższe stadium rozwoju kapitalizmu

Imperializmem nazywa się politykę państw polegającą na podbojach kolonialnych lub dążeniu do podporządkowania sobie innych krajów, przede wszystkim pod względem politycznym i gospodarczym. Tym mianem nazywa się również okres historyczny zapoczątkowany w ostatniej ćwierci XIX wieku, odznaczający się światową dominacją kilku wielkich mocarstw.

W pracy Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu. Szkic popularny (1917) Lenin stwierdził, że imperializm jest odrębnym, najwyższym i ostatnim stadium rozwoju kapitalizmu. A w pracy Imperializm a rozłam w socjalizmie (1916) napisał, że imperializm - jako szczególne stadium rozwoju kapitalizmu - posiada trzy cechy specyficzne: jest kapitalizmem monopolistycznym, pasożytniczym i umierającym. Umierającym, bo zaostrza sprzeczności kapitalizmu do ostatecznych granic, poza którymi musi zacząć się rewolucja socjalistyczna.(1)

Imperializm charakteryzuje się pięcioma cechami:

1.koncentracja produkcji i kapitału, posunięta tak dalece, że stworzyła monopole odgrywające decydującą rolę w życiu gospodarczym,
2. stopienie kapitału bankowego z przemysłowym i stworzenie na tej podstawie kapitału finansowego oraz oligarchii finansowej,
3. większe znaczenie wywozu kapitału niż towarów,
4. powstawanie dzielących świat międzynarodowych monopolistycznych związków kapitalistów,
5. zakończenie terytorialnego podziału kuli ziemskiej przez największe mocarstwa kapitalistyczne.

Lenin pomylił się co do tego, że imperializm przełomu początku XX wieku jest najwyższym stadium kapitalizmu, że umiera i że zakończył się już podział kuli ziemskiej przez największe mocarstwa. Historia sfalsyfikowała te twierdzenia. Jak dotychczas, nie widać zbliżającego się końca tego ustroju.
Kapitalizm wciąż ma się dobrze dzięki temu, że przybiera różne nowe formy pod wpływem postępu technicznego (automatyzacji, wspomagania komputerowego, robotyzacji, digitalizacji), finansyzacji gospodarki, globalizacji, humanizacji pracy, psychologii pracy, ergonomii, ekologii i zmian form zatrudnienia. Jednak zmiany form kapitalizmu nie zmieniły jego istoty – prywatnej własności środków produkcji, sprzeczności między kapitałem a pracą, wyzysku pracobiorców przez pracodawców oraz zaostrzania się nierówności ekonomicznych i społecznych.

Rewolucja socjalistyczna w najbardziej rozwiniętym kraju Europy

Karol Maks przedstawił swoją koncepcję i wizję rewolucji socjalistycznej w Manifeście Komunistycznym (1848). Miała ona doprowadzić do obalenia kapitalizmu i zapoczątkowania ustroju socjalistycznego, a potem komunistycznego.

Marks uważał, że:
1) Motorem napędowym rozwoju społeczeństwa są materialne warunki produkcji,
2) Zmiany w strukturze gospodarki prowadzą do zmian w strukturze społecznej,
3) Historia jest historią walk klasowych,
4) Każda forma społeczeństwa opiera się na konflikcie między klasą posiadającą środki produkcji a klasą nieposiadającą ich.

W kapitalizmie dziwiętnastowiecznym główny konflikt toczy się między burżuazją, która kontroluje środki produkcji, a proletariatem, który sprzedaje swoją siłę roboczą. Burżuazja czerpie zyski z pracy robotników. Zdaniem Marksa, ten wyzysk i pogłębiające się nierówności społeczne doprowadzą do radykalizacji klasy robotniczej i rewolucji.

Celem rewolucji socjalistycznej jest zniesienie własności prywatnej środków produkcji na rzecz wspólnej i przejęcie ich przez klasę robotniczą. To pozwoli znieść wyzysk robotników i wprowadzić sprawiedliwą dystrybucję dóbr.
Państwo, które do tej pory służyło interesom mniejszości - burżuazji, zostanie przekształcone w tzw. dyktaturę proletariatu, w państwo służące interesom większości społeczeństwa – robotników. Po etapie socjalizmu nastąpi przejście do komunizmu - społeczeństwa bezklasowego, w którym nie będzie wyzysku, a zasoby będą dzielone według zasady „każdemu według jego potrzeb”.

Marks unikał precyzyjnego określenia daty wybuchu rewolucji socjalistycznej, ponieważ uważał, że rewolucje są wynikiem długotrwałych procesów społecznych i ekonomicznych, a ich wybuch nie zależy od woli jednostek, lecz od konkretnej sytuacji historycznej. Podzielał pogląd Arystotelesa, że rozwój społeczeństwa, jak przyrody, nie znosi skoków. Wszystko ma miejsce w swoim czasie. Ale kierując się prawem dialektyki o przechodzeniu zmian ilościowych w jakościowe, dopuszczał skoki i rewolucje jako momenty krytyczne. W związku z tym wskazał na kilka kluczowych elementów, które miały świadczyć o gotowości społeczeństwa do rewolucji:

• Kryzys kapitalizmu: Marks przewidywał, że kapitalizm jest systemem niestabilnym, który cyklicznie wpada w kryzysy. W miarę rozwoju kapitalizmu, kryzysy będą się nasilać, prowadząc do coraz większego wyzysku robotników i koncentracji bogactwa w rękach nielicznych. Ostatecznie, system kapitalistyczny nie będzie zdolny do dalszego funkcjonowania, co stworzy warunek konieczny do rewolucji.

• Rozwój klasy robotniczej: Klasa robotnicza powinna mieć coraz większą świadomość swojego położenia i organizować się politycznie.

• Globalny charakter rewolucji. Marks uważał, że rewolucja socjalistyczna będzie miała charakter międzynarodowy. Kapitalizm, który zdominował świat, musiałby zostać obalony globalnie w wyniku światowej rewolucji, aby mógł powstać trwały system socjalistyczny.

• Rewolucja w krajach rozwiniętych. Marks twierdził, że rewolucję socjalistyczną powinny zapoczątkować najwyżej rozwinięte kraje europejskie (Niemcy, Anglia, Francja).
• Komunizm jako kres dziejów. Marks twierdził, że komunizm będzie ostatnim ustrojem w dziejach ludzkości, ponieważ w ustroju bezklasowym nie będzie konfliktów społecznych wynikających z własności prywatnej środków produkcji i wyzysku.
• Państwo na śmietnik historii. Marks przewidywał, że państwo, które istnieje po to, by regulować konflikty klasowe i zapewniać władzę jednej klasy nad drugą, stanie się zbędne, ponieważ w komunizmie nie będzie już klas ani konfliktów społecznych. Państwo zaniknie.

• Podział dóbr według potrzeb. W komunizmie każdemu będzie zapewnione to, czego potrzebuje do godnego życia, zgodnie z zasadą „każdemu według jego potrzeb”, a nie według wkładu pracy „każdemu według jego pracy”, jak w socjalizmie. Produkcja i dystrybucja będą organizowane wspólnie, dla dobra całego społeczeństwa.

Niedocenianie roli świadomości indywidualnej i społecznej


Marksistowska teoria rozwoju społecznego (materializm historyczny) przesadnie eksponował czynniki materialne, w szczególności tzw. bazę ekonomiczną i byt społeczny. Za malo doceniała rolę nadbudowy społecznej i świadomości społecznej. Wychodziła bowiem z założenia, że nadbudowa i świadomość muszą same dostosować się odpowiednio do bazy i bytu. Był to przejaw automatyzmu społecznego, którego nie ma. Dlatego wysiłki państw socjalistycznych skupiały się na rozwoju bazy ekonomicznej i bytu materialnego.(2)

W efekcie, pogłębiała się przepaść między rozwojem warunków egzystencji materialnej, spełniającej jako tako wymogi socjalizmu, a świadomością mas charakterystyczną dla feudalizmu i wczesnego kapitalizmu.
Życie pokazało, że nie dało się zbudować socjalizmu przez głęboko zacofane masy. Po prostu, ze względu na świadomość, znaczna większość społeczeństwa krajów socjalistycznych, nawet członków partii komunistycznych, nie dorosła jeszcze do socjalizmu. Cały czas w Polsce było tak, że rząd miał władzę nad ciałami obywateli, a Kościół nad duszami. Dlatego zmasowany atak Kościoła na ustrój socjalistyczny w odpowiednim momencie historycznym (papież Polak, wielki kryzys ekonomiczny sztucznie wywołany strajkami generalnymi) zakończył się zwycięstwem opozycji antykomunistycznej i upadkiem ustroju socjalistycznego. Taką cenę zapłacono za błąd automatyzmu społecznego w kwestii relacji byt-świadomość.

Brak jednolitej koncepcji i teorii ekonomii politycznej socjalizmu

Leninowi udało się stosunkowo łatwo dokonać zmiany ustroju politycznego w Rosji w wyniku obalenia caratu. O wiele trudniej było wprowadzić socjalistyczny ustrój gospodarczy, który zakładał upaństwowienie środków produkcji. Tuż po rewolucji wprowadzono w ZSRR tzw. komunizm wojenny = skrajne upaństwowienie środków produkcji (fabryk, kopalń, transportu, banków i ziemi). Własność prywatna została niemal całkowicie wyeliminowana. Niestety, spowodowało to zniszczenie gospodarki rosyjskiej niezadowolenie społeczeństwa (bunt chłopów, bunt marynarzy w Kronsztadzie, strajki), przemysł i rolnictwo były na skraju załamania. Produkcja przemysłowa spadła o około 80% w porównaniu z okresem sprzed I wojny światowej, a rolnictwo nie było w stanie wyżywić ludności (klęska głodu w latach 1921-1922). Brakowało żywności, surowców i towarów codziennego użytku.

W tej sytuacji Lenin uświadomił sobie potrzebę pewnych elementów gospodarki rynkowej, szczególnie w rolnictwie i małym biznesie. Wprowadził Nową Politykę Ekonomiczną, dzięki której odbudował gospodarkę i złagodził napięcia społeczne. Z NEP-u ostatecznie wycofał się Stalin. W tym czasie w ZSRR było kilku dobrych ekonomistów, jak na przykład Nikołaj Bucharin (W wyniku politycznych czystek usunięty z partii i stracony w 1938) i Leonid Kantorowicz (Laureat Nagrody Nobla z ekonomii (1975) twórca metod optymalizacji w planowaniu gospodarczym.) /…/

W latach 70. XX wieku ekonomiści radzieccy starali się usprawnić gospodarkę poprzez wprowadzanie nowych narzędzi analizy i próbę dostosowania centralnego planowania do zmieniających się warunków. Mimo pewnych sukcesów w dziedzinie teorii, radziecka gospodarka borykała się z poważnymi problemami strukturalnymi, takimi jak biurokratyzacja, spadająca wydajność oraz brak reform politycznych, co ostatecznie przyczyniło się do jej stagnacji.
Odrzucono kluczowe elementy mechanizmu homeostatycznego w gospodarce kapitalistycznej: prawo podaży i popytu, elastyczność cen, konkurencję, motywację do zysku, niewidzialną rękę rynku i dynamiczną równowagę rynku. Nie zdołano skonstruować mechanizmu homeostatycznego dla gospodarki socjalistycznej. Planowanie centralne i koordynacja gospodarki przez państwową biurokrację nie były w stanie przywrócić równowagi w sferze gospodarowania. To zaważyło na permanentnych niepowodzeniach gospodarczych i kryzysie, który zakończył się upadkiem socjalizmu w ZSRR.

Powołanie działaczy partyjnych, niekompletnych merytorycznie do pierwszego rządu w ZSRR


Lenin obsadził kluczowe stanowiska w rządzie osobami niemającymi odpowiedniego wykształcenia ani pozytywnego doświadczenia w zarządzaniu powierzonymi im resortami. Rządzili oni metodą prób i błędów w tym ważnym okresie budowy państwa. Wyjątkiem byli Izaak Steinberg (minister sprawiedliwości) i Anatolij Łunaczarski (minister oświaty i kultury). Obsadzanie kluczowych stanowisk państwowych przez osoby „mierne, ale wierne” partii było cały czas praktykowane w ZSRR i innych krajach socjalistycznych aż do lat 80. ub. w.

Regułą było małpowanie wszystkiego z ZSRR, nawet wszelkiego zła. W okresie Praskiej Wiosny w Czechosłowacji (1968) napis w toalecie jednego z uniwersytetów słowackich „Posral som sa podlá ruských norem. Ruské hovno je mňa vzorom”(3) odzwierciedlał stosunek obywateli do tego zjawiska. Wskutek tego zmarnowano kilkadziesiąt lat w doganianiu Zachodu w efekcie fatalnego zarządzania wieloma dziedzinami przez nieudaczników. W późniejszych niecałych dwudziestu latach nie udało się zmniejszyć opóźnienia technologicznego i gospodarczego, chociaż odnotowano znaczny postęp i osiągnięcia światowe w dziedzinie militarnej i kosmonautyce.

Rewizjonista Lenin

Lenin, kierując się własną ambicją, odpowiednimi warunkami historycznymi i społecznymi czy presją wywieraną przez polityków z zewnątrz, postanowił przyspieszyć wybuch rewolucji socjalistycznej w Rosji. Dlatego musiał dokonać rewizji poglądów Marksa w tej kwestii. W tym sensie stał się rewizjonistą. W broszurze Marksizm a rewizjonizm (1908), skrytykował rewizjonistę E. Bernsteina(4), by w dziesięć lat później samemu stać się krytykiem i rewizjonistą marksizmu (poglądów Marksa).

Krytyka Marksa przez Lenina polegała na rewizji jego poglądów w związku z ich dezaktualizacją w nowych warunkach politycznych i społecznych początku XX w. Odpowiednie dla czasów Marksa, wymagały aktualizacji w odpowiedzi na zmiany zachodzące w kapitalizmie dotyczące jego form i na zmianę sytuacji globalnej. Lenin różnił się w kilku kluczowych aspektach od ortodoksyjnych marksistów, modyfikując interpretację niektórych idei Marksa.

1) W związku z pojawieniem się imperializmu jako nowego etapu kapitalizmu Lenin uznał, że rewolucja proletariacka może najpierw wybuchnąć w krajach słabiej rozwiniętych, jak Rosja, które znajdowały się na obrzeżach światowego systemu kapitalistycznego, a nie w jego centrum.

2) Rola partii awangardowej. O ile Marks przewidywał, że proletariat samodzielnie, będzie w stanie zorganizować się i przeprowadzić rewolucję, to Lenin twierdził, że do tego potrzebna jest partia awangardowa zawodowych rewolucjonistów, która przejmie kierowanie rewolucją i władzę.

3) Rewolucja w zacofanej Rosji: Naruszenie schematu marksistowskiego. O ile Marks twierdził, że socjalistyczna rewolucja może się wydarzyć tylko w krajach o wysokim poziomie rozwoju kapitalistycznego, gdzie rozwinięte były już siły wytwórcze i proletariat stanowił większość społeczeństwa, to Lenin uznał, że rewolucja może się wydarzyć również w kraju zacofanym gospodarczo, a proletariat stanowi niewielki procent populacji.

4) Dyktatura proletariatu i dyktatura partii. O ile Marks opowiadał się za dyktaturą proletariatu, to Lenin - za dyktaturą partii awangardowej, czyli partii bolszewików o centralistycznej strukturze. Jej zadaniem m.in. było tłumienia opozycji.

5) Przejście do socjalizmu. O ile Marks twierdził, że po rewolucji proletariackiej konieczny będzie okres przejściowy, w którym państwo robotnicze będzie stopniowo eliminować pozostałości kapitalizmu, to Lenin twierdził, że droga do komunizmu jest znacznie bardziej skomplikowana i dłuższa niż przewidywał Marks. Dlatego nie wiadomo, jak długo będzie trwać socjalizm. Trwał do końca ZSRR.
Według Marksa państwo socjalistyczne miało zlikwidować podział klasowy społeczeństwa. Tymczasem wygenerowało nową klasę składającą się z uprzywilejowanych materialnie i politycznie elit partyjnych, wysokiej rangi urzędników państwowych, dyrektorów i menedżerów przemysłu, kadry wojskowej i elit służb bezpieczeństwa.Choć teoretycznie własność środków produkcji należała do państwa, to faktycznie kontrolowali ją członkowie nowej klasy. To oni stali się nową klasą wyzyskiwaczy, świetnie prosperującą w państwie socjalistycznym, ale znienawidzoną przez robotników.(5)

6) Walka z opozycją. Marks zakładał, że w przyszłości, kiedy warunki społeczne dojrzeją, proletariat sam obali kapitalizm. Natomiast Lenin twierdził, że rewolucja może napotkać opór nawet wśród robotników i ich przedstawicieli, którzy będą dążyć do kompromisów z burżuazją. Dlatego prowadził ostrą walkę z rewizjonizmem i oportunizmem w ruchu socjalistycznym.


Uwagi końcowe

Uznanie partii bolszewików (jedynej legalnej partii) przez Lenina za awangardową czyniło ją partią o wiodącej roli w państwie. W krótkim czasie podporządkowała sobie aparat państwowy. Wszystkie ważniejsze decyzje rządu i innych instytucji i organizacji, zwłaszcza kadrowe, musiały uzyskać najpierw akceptację odpowiednich komitetów partyjnych.
Faktycznie, istniały dwie władze - partyjna i państwowa. Ważniejsza byłą pierwsza. Partia wtrącała się nie tylko do funkcjonowania organizacji i instytucji, ale też w życie prywatne obywateli. Przyjęcie na studia i kariera zawodowa zależały od opinii partii albo Komsomołu (Komunistycznego Związku Młodzieży). Partia decydowała o powołaniu na stanowisko i o natychmiastowym zdjęciu z niego. Znane było w wojsku powiedzenie: „Partia może z was zrobić generała, ale też ch…a złamanego”. Partia była wyrocznią we wszystkich dziedzinach i kwestiach. Dlatego uzurpowała sobie cechę nieomylności. („Lepiej mylić się razem z partią niż mieć rację samemu”.) To wszystko doprowadziło do sakralizacji partii i jej przywódców, a po II wojnie światowej do kultu jednostki (Stalina) z wszystkimi okropnymi skutkami.

Przyspieszenie daty wybuchu rewolucji było dobrą decyzją z punktu widzenia ówczesnej sytuacji politycznej w Europie i społecznej w Rosji, ale nie ze względu na obalenie kapitalizmu nie tylko w jednym kraju oraz na szansę panowania ustroju socjalistycznego tylko tam, lokalnie. Doświadczenie Komuny Paryskiej pokazało że zwycięstwo rewolucji na małym obszarze jest krótkotrwałe i niewiele warte. Lenin doskonale wiedział o tym. A mimo to na przekór swojemu racjonalizmowi sądził, że uda mu się zlikwidować kapitalizm globalny w wyniku lokalnej rewolucji w otoczeniu wrogich mu państw i w kraju, gdzie miał wielu wrogów wewnętrznych. Czyżby przypadkiem przeważyły czynniki irracjonalne, a może były inne przyczyny? Na ten temat można tylko dywagować wobec braku dowodów. Faktem jest, że wybuch rewolucji zgodnie z zaplanowanym terminem przez Lenina zapobiegł eksportowi jej do krajów zachodnich. Rosja i ZSRR ze swoim socjalizmem pozostały osamotnione.

Zaostrzająca się dyktatura proletariatu wraz ze wzrostem aktywności wrogów wewnętrznych doprowadziła do rozbudowy aparatu represji, w skład którego wchodziły kolejno Czeka, NKWD i GPU(6). Wkrótce stał się on instytucją ponadpartyjną i ponadrządową. Nastał okres obozów pracy, gułagów, Wielkiego Terroru, zastraszania obywateli, donosów, czystek, zsyłek na Syberię, deportacji narodów i masowe morderstwa prawdziwych lub zmyślonych przeciwników. Wystarczyło podejrzenie o kontakty z zagranicą zwykłych obywateli lub aktywistów, dostojników partyjnych i państwowych, oraz wysokich rangą dowódców wojskowych, których wskazał naczelnik NKWD - Ławrientij Beria, by wytoczyć im proces pokazowy o zdradę państwa, oportunizm lub rewizjonizm. W sądzie publicznie przyznawali się do nieprawdziwych zarzutów, ponieważ wcześniej zmuszano ich do tego w trakcie przesłuchań i tortur. Wyrok był zawsze jeden – kara śmierci. Całe to zło było skutkiem wprowadzenia przez Lenina dyktatury proletariatu i późniejszych metod realizacji jej przez Stalina.

Po śmierci Lenina rozpoczęto budowę jego kultu (zabalsamowanie zwłok, postawienie specjalnego mauzoleum na Placu Czerwonym w Moskwie, do którego, jak do sanktuarium, ustawiały się ogromne kolejki, propagowanie jego „świętego” wizerunku i wspaniałego charakteru, publikacje zmyślonych Opowieści o Leninie (M. Zoszczenki) itp.
Ten kult nasilił się po śmierci Stalina, którego obwiniono o wszelkie zło, chociaż był on tylko konsekwentnym, bezwzględnym i brutalnym realizatorem tego, co zapoczątkował Lenin.

W istocie, Lenin nie był tak świętym, i liberalnym, jak go przedstawiano, lecz przeciwnikiem liberalizmu i wyrafinowanym pragmatykiem nieliczącym się z moralnością w polityce. Świadczą o tym chociażby dwie jego wypowiedzi: „Dajcie mi swoje czterolatki, a w ciągu jednego pokolenia zbuduję państwo socjalistyczne” oraz „W polityce nie ma moralności, jest tylko użyteczność. Złoczyńca może nam się przydać po prostu dlatego, że jest złoczyńcą”. Co znaczy, że w ciągu jednego pokolenia zbuduje państwo socjalistyczne za pomocą dzieci? Nic innego, jak to, że wytresuje je za pomocą prania mózgów i pozbawi wolności, jak Pawłow swoje psy.

W październiku 1919 r. Lenin zjawił się w laboratorium Iwana Piotrowicza Pawłowa, słynnego rosyjskiego fizjologa i noblisty, odkrywcy odruchów bezwarunkowych u psów, i zażądał od niego wykorzystania swoich odkryć do wzmacniania ideologii socjalistycznej w społeczeństwie sowieckim za pomocą odpowiedniej tresury. Oświadczył mu: "Chcę, aby rosyjskie masy naśladowały komunistyczny wzorzec reagowania i myślenia. W przeszłości w Rosji było zbyt dużo indywidualizmu. Komunizm nie toleruje indywidualistycznych tendencji. Są szkodliwe. Kolidują z naszymi planami. Musimy wyeliminować indywidualizm.” Pawłow zapytał go: "Chcecie ujednolicić ludność Rosji? Sprawić, by wszyscy zachowywali się jednakowo i przewidywalnie? Kontrolować odruchy mas?" Lenin odparł: "Właśnie tak. Jestem przekonany, że człowieka można poprawić, ukształtować wedle naszej woli, tak jak się nam podoba. Stworzyć człowieka nowej ery. Ery komunizmu.” (7) Jednak Pawłow odmówił mu. Wypowiedź Lenina, że w polityce nie ma moralności, jest tylko użyteczność, dobitnie świadczy o jego skrajnym wyrachowaniu.

Czy dzieje Rosji, Europy i świata potoczyłyby się inaczej, gdyby Lenin długo rządził partią i ZSRR, a nie Stalin? Raczej nie, bo Lenin stworzył odpowiednio trwałe fundamenty pod system aparatu państwowego i metod zarządzania nim. Realizowałby swój plan bezwzględnie, choć może mniej brutalnie, z mniejszą liczbą ofiar. Nie wytrzymałby konkurencji ekonomicznej, technologicznej, finansowej i militarnej z otaczającymi ZSRR wrogimi mu państwami imperialistycznymi, które skutecznie dusiłyby gospodarkę sowiecką różnymi sankcjami. Na ustępstwa i dalszą liberalizację nie mógł pozwolić, a dogmatyzm ideologiczny był hamulcem. Może lawirowałby jakiś czas między młotem a kowadłem dopóki nie doprowadziłby do tego, co Michaił Gorbaczow - do rozpadu kraju, delegalizacji partit komunistycznej i końca marzeń o socjalizmie.

Na koniec, moja osobista reminiscencja. Na kilka miesięcy przed kolapsem ZSRR miałem wykład dla doktorantów filozofii na Uniwersytecie w Rostowie n/Donem, gdzie Lenina poddałem mocnej krytyce. Spotkałem się z ostrą reakcją słuchaczy, wśród których było kliku oficerów NKWD. Dyskusję zamknąłem powiedzeniem, że, być może, doczekam czasu, kiedy zaczniecie burzyć pomniki Lenina, tak jak Stalina w 1953 r. Mam nadzieję, że do tego dojdzie.
Wiesław Sztumski

 

Przypisy

(1) Józef Stalin, O podstawach leninizmu, 1924
(2) Baza (fundament społeczeństwa) składa się z sił wytwórczych (technologii, zasobów, ludzi) i stosunków produkcji (relacji między ludźmi w procesie produkcji), Byt społeczny to materialne warunki życia ludzi, w tym sposoby wytwarzania dóbr, organizacji produkcji i relacje ekonomiczne. Świadomość społeczna to sposób, w jaki ludzie myślą, ich idee, przekonania, wartości, kultura, religia.
(3) Srałem wedlug ruskich norm. Ruskie gówno jest mi wzorem.
(4) W swojej książce "Ewolucja socjalizmu" (1899) Bernstein argumentował, że rozwój kapitalizmu nie prowadzi do załamania się systemu, jak przewidywał Marks. Zamiast tego, kapitalizm ewoluował, tworząc nowe formy stabilizacji, takie jak rozwój klasy średniej, zdolność rządów do interwencji w gospodarkę oraz wprowadzenie różnych praw socjalnych.
(5) Milovan Dżilas, Nowa klasa wyzyskiwacza: analiza systemu komunistycznego, instytut Literacki, 1957
(6) Czeka to Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem , NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, GPU - Państwowy Zarząd Polityczny.
(7) I. Pawłow, Notatki osobiste, „Ogoniok”, 1997

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 28 lipiec 2019

Odsłon: 1712

Najważniejszym zadaniem studiów medycznych jest kształcenie profesjonalne przyszłych lekarzy na jak najwyższym poziomie wiedzy i umiejętności, jak najbardziej efektywnie i z wykorzystaniem najnowszych osiągnięć postępu technicznego i naukowego w dziedzinie medycyny.
Pod tym względem studia medyczne nie różnią się od innych studiów zawodowych. Co się zaś tyczy humanizacji studiów medycznych, to jest ona bardzo potrzebna studentom medycyny.

Przyszli lekarze powinni posiąść elementarną wiedzę z ekonomii, socjologii, antropologii filozoficznej, a szerszą - z logiki (dla humanistów) i etyki (zwłaszcza etyki zawodu lekarza). Logika i etyka powinny być obligatoryjne, a pozostałe fakultatywne, ale w nie w karykaturalnym wymiarze, 5 albo 10 godzin wykładów, seminariów lub ćwiczeń do wyboru przez wykładowcę, jak to jest praktykowane w wielu uczelniach medycznych, tylko po to, żeby formalnie spełnić wymóg ministerialny w zakresie kształcenia.

Dla medyków szczególnie ważne jest nabycie umiejętności logicznego myślenia (reguł wnioskowania), precyzyjnego wysławiania się oraz właściwego postępowania (zwłaszcza z pacjentami).
Ogromną rolę przede wszystkim w diagnostyce, ale też terapii i w holistycznym (osteopatycznym) sposobie postrzegania pacjenta, odgrywa znajomość różnych kategorii determinizmu: przyczynowego, strukturalnego, funkcjonalnego, następstwa stanów, statystycznego i chaosu. Trzeba go przecież rozpatrywać w różnorakich związkach i zależnościach w obrębie jego organizmu i między nim a środowiskiem przyrodniczym i społecznym.

W praktyce lekarskiej ważna jest wiedza o zależności przyczynowo-skutkowej. Lekarz ma wiedzieć, kiedy ma do czynienia ze związkiem przyczynowo-skutkowym, a kiedy z innymi zależnościami i umieć odróżniać przyczyny główne od ubocznych, sprawcze od formalnych itp. Także znać warunki realizacji związku przyczynowego i granice stosowalności zasady przyczynowości.
Powinien znaleźć główną przyczynę choroby, by móc ją usunąć. Jeśli tego nie potrafi, to leczy pozornie (objawowo) i na krótką metę uzdrawia. Cieszą się z tego chorzy, ponieważ już po jednym dniu lub kilku dniach normalnie funkcjonują; pracodawcy - bo ich pracownicy szybko mogą podjąć pracę i lekarze - bo pozbywają się pacjentów.

Oprócz tego, lekarz nie znając głównej przyczyny choroby leczy ją za pomocą leków usuwających wiele możliwych przyczyn, a nie tylko tę jedyną.
Na przykład, zaleca antybiotyk zwalczający całe spektrum bakterii, wśród których jest ten jeden rodzaj wywołujący tę właśnie chorobę. Wszystko byłoby dobrze, gdyby nie to, że im większy jest zakres działania takich leków, tym więcej wywołują one skutków ubocznych, szkodliwych dla zdrowia. Wyleczenie jednego narządu skutkuje uszkodzeniem i chorobą wielu innych.
(Przykładem może być wibramycyna, zastosowana po raz pierwszy u żołnierzy USA, którzy po napaści na Wietnam zapadali na różne choroby tropikalne. Wibramycyna była stosowana powszechnie w latach 60. XX w. Był to wówczas rewelacyjny antybiotyk, ale jego skutki uboczne były fatalne).
Im nowszej generacji są antybiotyki lub inne lekarstwa syntetyczne, tym więcej wywołują skutków ubocznych coraz groźniejszych dla zdrowia. Kiedy czyta się załączone do nich ulotki z całą litanią „skutków niepożądanych", to aż strach je zażywać. To, między innymi, jest przyczyną powrotu do medycyny naturalnej i stosowania środków domowych, homeopatii i korzystania z usług szamanów, a także szalbierzy. Tym bardziej, że zioła i leki domowe są bezpieczniejsze i o wiele tańsze. Jeśli niektóre choroby wymagają stosowania leków syntetycznych, to zażywa się je na zasadzie wyboru mniejszego zła, mimo wiedzy o szkodliwych skutkach ubocznych.
Na nic ostrzeżenia Ministra Zdrowia, że każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża zdrowiu lub życiu. Tym bardziej, że nawet „właściwie stosowany” też może zaszkodzić wskutek uczulenia. Nota bene, skąd pacjent ma wiedzieć, czy jest uczulony na jakiś składnik, zanim nie przekona się o tym po spożyciu lekarstwa. Te nic niedające ostrzeżenia służą unikaniu odpowiedzialności przez firmy farmaceutyczne.

Edukacja do zawodu lekarza lub farmaceuty, tak jak do innych zawodów, od których zależy życie ludzi, powinna maksymalnie kształtować poczucie odpowiedzialności, obowiązkowości i sumienności. Zwłaszcza w czasach, gdy postępuje atrofia odpowiedzialności. Wiele tragedii i awarii (elektrowni atomowych, pożarów, powodzi i katastrof ekologicznych) było spowodowanych nieodpowiedzialnym zachowaniem lub postępowaniem pracowników i lekceważeniem obowiązków oraz oznak zagrożeń. Także coraz częściej zdarzają się przypadki zagrożeń zdrowia i życia pacjentów w wyniku braku odpowiedzialności i obowiązkowości lekarzy. Nie chodzi tylko o odpowiedzialność prawną, ale w równym stopniu o moralną za to, co nie jest zawarte w przepisach prawnych. Przecież wszystkiego nie sposób skodyfikować.
Lekarze bardzo często stoją wobec różnych dylematów i muszą podejmować natychmiastowe decyzje w sytuacjach awaryjnych, np. zagrożenia życia. Tego trudno się nauczyć, ale można i trzeba w większym stopniu wymagać od kandydatów na studia lekarskie umiejętności dokonywania szybkich wyborów.

Podsumowanie

Na przedmiotowe odnoszenie się do pacjentów wpływają czynniki subiektywne, które grają decydującą rolę u lekarzy nie tyle „z powołania”, co z innych powodów - tradycji rodzinnych, dobrych zarobków, szybkiego bogacenia się, prestiżu itp. Jednak bardziej wpływają następujące czynniki obiektywne:

a) Studia medyczne

Przedmiotowe traktowanie pacjenta narasta w trakcie studiów medycznych i pracy zawodowej lekarzy. Korzystanie z pomocy naukowych w postaci symulatorów człowieka i jego narządów implikuje podejście do żywych ludzi i ich narządów, jak do przedmiotów martwych. Podobnie traktuje się pacjentów znajdujących się w stanie pełnego znieczulenia, śpiączce farmakologicznej, albo w innych sytuacjach, kiedy prawie całkowicie pozbawieni są świadomości.

O ile u studentów pierwszych lat studiów przeważają jeszcze postawy altruizmu i empatii, to później ulegają one postępującej atrofii, gdyż okazują się przeszkodą na drodze do kariery zawodowej i bogacenia się.
Badania kandydatów na Akademię Medyczną we Wrocławiu w 2012 r. dotyczące motywacji do podjęcia studiów lekarskich pokazały, że studenci bardziej cenią sobie altruizm i empatię (pomoc innym) niż pragmatyzm (sytuację ekonomiczna, gwarancję zatrudnienia) tylko u progu studiów. (Najwięcej osób kierowało się chęcią niesienia pomocy innym (39%), a następnie gwarancją zatrudnienia po studiach (21%), wysokim prestiżem zawodu lekarskiego (13%), dobrą sytuacją ekonomiczną lekarzy (9%) oraz tradycją rodzinną (7%). Zob. L. Waszkiewicz, K. Zatońska, J. Einhorn, K. Połtyn-Zaradna, D. Gaweł-Dąbrowska, Motywacje wyboru studiów medycznych na przykładzie studentów Akademii Medycznej we Wrocławiu, w: Hygeia Public Health, t.247, Nr 2, 2012).

Winny temu jest cały kompleks uwarunkowań społecznych, system kształcenia lekarzy i sposób ich awansowania.
W wyniku amerykanizacji uczelni wyższych - zjawiska obcego tradycyjnej europejskiej kulturze akademickiej - i przekształcania ich w organizacje ekonomiczne (przedsiębiorstwa samofinansujące się lub przynoszące zysk), kryteria ilościowe kształcenia przeważają nad jakościowymi. Wykładowcy zabiegają o punkty bolońskie (im więcej mają wysoko punktowanych publikacji, tym uchodzą za lepszych), a studenci o punkty ECTS. Niestety, w epoce człowieka cyfrowego coraz ważniejsze są liczby i statystyki.

b) Postęp techniczny

Z jednej strony, pacjent poddawany działaniom urządzeń technicznych, pomiarom, prześwietleniom (rezonansowi, tomografii) i innym zabiegom wspomaganym przez technikę staje się siłą rzeczy przedmiotem. Im bardziej lekarz poddaje go takim zabiegom, tym bardziej musi go traktować przedmiotowo. Również na skutek wymiany uszkodzonych narządów przez sztuczne (twory techniki) przypomina on przedmiot i to tym więcej, im więcej substytutów, czujników chipów itp. ma w swoim ciele. (Rodzi się pytanie: „Z ilu elementów naturalnych składa się jeszcze człowiek?”, czyli „ile człowieka w człowieku”?)

Z drugiej strony, lekarze stopniowo upodabniają się do automatów w wyniku postępowania rutynowego, zgodnie z wyuczonymi procedurami, algorytmami i stereotypami. Do tego zmusza ich dodatkowo ekonomizacja usług lekarskich i służby zdrowia. Jeśli zgodnie z przepisami lekarz ma przyjąć 20 pacjentów w ciągu 3 godzin, to dla jednego może poświęcić 9 minut. W tym czasie musi wypełniać różne formularze i wypisywać recepty. Ile czasu pozostaje mu na badanie i rozmowę z pacjentem? Czy wobec tego może działać inaczej niż automat?
Przedmiotowe traktowanie pacjenta nasila się wraz z zanikiem empatii u lekarzy proporcjonalnie do implementacji ideologii konsumpcjonizmu, zaostrzającej się walki konkurencyjnej i postępującej przewagi czynników ekonomicznych w ich postępowaniu. Jej miejsce zajmują indywidualizm i egoizm.

Efektem komercjalizacji i komodyfikacji usług medycznych jest dominacja myślenia pragmatycznego i utylitarystycznego oraz postaw roszczeniowych lekarzy z jednoczesnym zanikaniem współczucia w relacjach z pacjentami. Wkrótce postęp techniczny w medycynie doprowadzi do tego, że niektórzy lekarze okażą się zbyteczni. Zastąpią ich z powodzeniem „mądre" automaty lecznicze (lekomaty) umieszczane w dostępnych miejscach (jak bankomaty czy automaty z napojami), nawet w domach. Na podstawie pomiaru różnych parametrów (temperatury, ciśnienia tętniczego, poziomu cukru itp.) i porównaniu wyników z normami WHO zdiagnozują one chorobę, podpowiedzą, czym i jak się leczyć, wydrukują odpowiednie recepty, skierowanie do specjalisty, a nawet zwolnienie z pracy. Będą robić prawie to wszystko, co lekarze rodzinni. Wtedy pacjent będzie już w stu procentach traktowany przedmiotowo. Dzięki temu, być może, nastąpi likwidacja kolejek do lekarzy.

c) Zanik poczucia odpowiedzialności

Jest to zjawisko charakterystyczne dla naszych czasów, które obserwuje się również u lekarzy. Towarzyszy mu zanik obowiązkowości i sumienności. Tych cech niezbędnych do poprawnego odnoszenia się do pacjentów najlepiej uczy się w bezpośrednich kontaktach „mistrz-uczeń" (wykładowca-student) pod warunkiem, że mistrz cieszy się niepodważalnym autorytetem i jest wzorem osobowym godnym naśladowania. Niestety, o takie autorytety i kontakty charakterystyczne dla dawniejszych uczelni u nas i szkół medycznych w innych krajach jest coraz trudniej w efekcie permanentnego niedofinansowania publicznej służby zdrowia w naszym kraju.

d) Niezadowalająca humanizacja studiów medycznych

Uczelnie medyczne muszą być przede wszystkim szkołami zawodowymi i kształcić biegłych i efektywnych profesjonalistów w swym rzemiośle. Ale w przypadku lekarza-profesjonalisty jego wiedza i horyzont myślowy nie powinny być tak ciasne, żeby redukowały go do fachidioty. (Fachidiot jest obraźliwą nazwą specjalisty - eksperta w swojej dziedzinie, który złożone problemy postrzega tak, jakby miał klapki na oczach). Powinien mieć szerszą wiedzę ogólną i rozleglejszy horyzont myślowy, co pozwalałoby mu wieloaspektowo widzieć pacjenta, również w jego związkach z otoczeniem. Wprawdzie w skład bloku kształcenia ogólnego w akademiach medycznych wchodzą przedmioty humanistyczne, ale nie w takim zakresie, jak powinny. Im jest ich więcej, tym lepiej, im większą posiada się wiedzę humanistyczną, tym bardziej jest się człowiekiem.

Tę wiedzę można przekazywać nie tylko na przedmiotach obowiązkowych, ale na fakultatywnych i monograficznych. Uczelnie powinny oferować studentom do wyboru szerszy wachlarz przedmiotów humanistycznych - jednych obowiązkowych, innych nie. Ale to napotyka na trudności natury obiektywnej ze strony władz uczelni (ze względu na wzrost kosztów nauczania) i subiektywnej ze strony studentów, którzy nie doceniają znaczenia tych przedmiotów w pracy lekarza, nie wykazują większego zainteresowania nimi, albo są leniwi i tłumaczą się przeciążeniem nauką. Nie ulega wątpliwości, że muszą być zachowane odpowiednie proporcje między przedmiotami zawodowymi i humanistycznymi na korzyść tych pierwszych, gdyż skuteczniejszy jest lekarz, u którego profesjonalizm przeważa nad humanitaryzmem. Jednak błędne jest mniemanie, jakoby tylko rzetelna wiedza humanistyczna zapewniała podmiotowe traktowania pacjentów.

e) Rezygnacja z przysięgi Hipokratesa

W dzisiejszym świecie, w wyniku rozwoju cywilizacji zachodniej, coraz trudniej jest dotrzymywać przysięgi Hipokratesa w jej oryginalnym brzmieniu. Z tego względu odnosi się do niej jak do anachronizmu, którego nie warto wskrzeszać. Toteż od pewnego czasu nie wymaga się składania jej przez lekarzy. To nie jest dobre, gdyż niektóre powinności lekarza wobec pacjenta w niej zawarte są ponadczasowe, a ponadto, jako imperatyw moralny, wzmacnia ona nakazy zawarte w aktach prawnych i uzupełnia je w kwestii interpretacji. Dlatego lekarze powinni przysięgać, że będą bezwzględnie przestrzegać tych ogólnoludzkich i ponadhistorycznych powinności w relacjach z pacjentami.

Konkluzja

Optymalnym rozwiązaniem dylematu lekarza „Empatia, podmiotowość i dobro pacjenta czy pragmatyzm, konformizm i własny interes?" byłoby takie: empatią, podmiotowością i dobrem pacjenta kierować się, na ile to pożądane i możliwe, a pragmatyzmem i konformizmem - na ile to konieczne i skuteczne.
Wiesław Sztumski

Jest to trzecia, ostatnia część eseju poświęconego zagadnieniom etycznym w relacjach pacjent - lekarz. Pierwszą – Hipokrates nie przewidział – zamieściliśmy w SN Nr 5/19. Drugą - Lekarz - pragmatyk i konformista – w SN Nr 6-7/19.

 

 

 

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 22 grudzień 2019

Odsłon: 2851

Temat istnienia jest odwiecznym przedmiotem dyskusji i sporów w filozofii, głównie o pojęcie (rozumienie) istnienia i kryterium (potwierdzenie) istnienia. Przedstawiano wiele pomysłów, ale nie udało się znaleźć kompromisu, ani konsensusu w tej sprawie. Wciąż pojecie istnienia jest wieloznaczne, różnie pojmowane i interpretowane.
Kiedy pyta się o istnienie czegoś, to chodzi o istnienie naprawdę, tzn. 
- potwierdzone lub udowodnione w zadowalający sposób, przede wszystkim naukowo. 
- tak namacalnie (sensorycznie) potwierdzone, że nie budzi żadnych wątpliwości. 

Jednak elementy wiedzy naukowej ulegają falsyfikacji wskutek jej rozwoju, a zmysły często zwodzą. Wskutek fascynacji nauką i jej postępem nie docenia się pozanaukowych i pozazmysłowych dowodów na istnienie. Tymczasem ludzie, nawet naukowcy, często odwołują się do nich w życiu codziennym.

Począwszy od Arystotelesa, pojęcie istnienia wiąże się ściśle z pojęciem rzeczywistości. Wszak „istnieć” to tyle, co mieć miejsce, znajdować się, występować, przebywać, działać albo po prostu być wśród innych rzeczy, czyli w „rzeczywistości”.
Problem w tym, że nie ma jednej „rzeczywistości w ogóle”, lecz jest wiele jej kategorii, rodzajów i gatunków. (Zob. W.S., Tyle prawd, ile rzeczywistości, SN 5, 2009)
Teoretycznie możliwych jest ich tyle, ilu ludzi. Każdy człowiek kreuje jakąś rzeczywistość i istnieje jednocześnie w kilku rodzajach rzeczywistości - zmysłowej, pojęciowej, przyrodniczej, sztucznej, wirtualnej, religijnej itd., a faktycznie, jest ich tyle, ile jest grup kulturowych. Mało prawdopodobna jest redukcja do jednej rzeczywistości „fundamentalnej” ani superpozycja (synteza, suma, złożenie) w jedną „uniwersalną”.

Nie ma też rzeczywistości raz na zawsze danej, która nie zmieniałaby się - i to coraz szybciej - wskutek ewolucji w przyrodzie i postępu cywilizacyjnego (społecznego). W zależności od kategorii (rodzaju, gatunku) rzeczywistości i ich elementów (obiektów) można je podzielić na:
- materialną i idealną (pomyślaną),
- zmysłową i pozazmysłową,
- obiektywną i subiektywną,
- doświadczaną (sensorycznie) i przeżywaną (duchowo),
- faktyczną i fikcyjną,
- realną i wirtualną,
- postrzeganą i wyobrażoną,
- naturalną i sztuczną.

A ze względu na obszary występowania można wyróżnić jeszcze:
- przyrodniczą,
- społeczną,
- historyczną,
- aksjologiczną,
- medialną,
- artystyczną,
- religijną,
- duchową,
- gospodarczą,
- polityczną, itd.

Nie ma ostrych granic między nimi; mogą częściowo się pokrywać, przenikać i interferować ze sobą. Tylko incydentalnie może coś istnieć w jednej rzeczywistości, a o wiele częściej istnieje w wielu naraz.

Jeśli nie ma „rzeczywistości w ogóle”, to nie ma też „istnienia w ogóle”, czyli we wszystkich kategoriach rzeczywistości równocześnie. Pojęcie istnienia i fakt istnienia mają sens w odniesieniu do rzeczywistości synchronicznych (współwystępujących) oraz diachronicznych (zmieniających się z upływem czasu). A zatem, jest ono podwójnie zrelatywizowane - ze względu na kategorię rzeczywistości i czas jej występowania.

Odpowiedź na pytanie, co znaczy, że jakiś obiekt istnieje „naprawdę”, albo realnie, zależy od kryterium istnienia, które uznaje się za najbardziej wiarygodne. A o tym decydują bardziej czynniki subiektywne niż obiektywne. Trudno powiedzieć, dlaczego jest tak, że bardziej wierzy się sobie aniżeli innym ludziom, choćby ich racje były jak najbardziej obiektywne (intersubiektywne), naukowo dowiedzione i najsłuszniejsze z różnych względów. Być może dlatego, że czynniki świadomościowe, psychiczne i duchowe grają większą rolę w procesach ewaluacji alternatywnych wyborów i podejmowania decyzji niż cielesne, fizjologiczne i materialne. Wszak zazwyczaj ludzie uznają za prawdziwsze od prawd naukowych to:
- co jest dla nich najważniejsze,
- w co święcie wierzą,
- czego istnienie przyjmują apriorycznie,
- co odpowiada ich światopoglądowi,
- co głosi jakiś guru, kaznodzieja, polityk, przywódca grupy, idol, celebryta, itp.
- co zawarte jest w świętych księgach, dogmatach lub objawieniu,
- co stanowi sacrum, a więc jest niepodważalne i niepodlegające dyskusji,
- co jest „słowem bożym”,
- co uznają za najwartościowsze,
- co jest zgodne z ich oczekiwaniami,
- co odpowiada ich interesom,
- co jest ich ideałem lub celem życia,
- co determinuje ich sens życia,
- co jest źródłem ich ekstremalnych emocji lub przeżyć duchowych,
- co, dzięki tradycji, od wielu pokoleń uznają za prawdziwe.

Z wyżej wymienionych powodów wielu ludzi jest w pełni przekonanych o tym, że coś istnieje naprawdę i nikt ani nic nie jest w stanie przekonać ich o tym, że się mylą, że to coś istnieje tylko dla nich lub w nich, tzn. - parafrazując wyrażenie Kanta „rzecz da nas” (Ding an uns) - jako „istnienie dla nich” (Existenz an ihnen). To są osoby niereformowalne, o wybujałym poczuciu własnego ego, uważający się za wszystkowiedzących, fanatycy religijni, polityczni, ideologiczni itp. Dyskusje z nimi są bezcelowe i nie mają sensu, ponieważ do nich nie docierają żadne obiektywne i rzeczowe argumenty. Trzeba im albo przytakiwać, albo nie wdawać się w dysputy, czyli traktować ich tak samo, jak ludzi głupich.

Jeśli w świecie nie ma jednej „uniwersalnej rzeczywistości”, to nie ma też jednego „uniwersalnego kryterium istnienia”, uznawanego przez wszystkich i ważnego dla każdej kategorii rzeczywistości w dowolnym czasie. Inaczej mówiąc, nie da się zweryfikować istnienia czegoś „w sobie” (Existenz an sich).

Dla każdego rodzaju rzeczywistości trzeba stosować właściwe jej kryterium istnienia. Metodologicznie niedopuszczalne jest posługiwanie się kryterium istnienia ważnego tylko dla jednej kategorii rzeczywistości, w celu udowodnienia istnienia w innych jej kategoriach. Niestety, nagminnie nie przestrzega się tego zakazu; jeśli udowodni się istnienie czegoś w jednej kategorii rzeczywistości, to twierdzi się, że istnieje również w wielu innych lub we wszystkich. Inna zasada metodologiczna nakazuje przestrzegać zgodność rodzaju obiektu z rodzajem rzeczywistości. Tak więc, obiekty idealne istnieją tylko w rzeczywistościach idealnych, wirtualne - w wirtualnej itd.

Nierespektowanie reguł metodologicznych dotyczących istnienia

Przykład 1: Istnienie obiektów idealnych
Najwięcej błędów wynikających z pogwałcenia wspominanych zasad metodologicznych popełnia się przy próbach weryfikacji istnienia obiektów idealnych - wirtualnych, wyobrażonych, medialnych i historycznych. W sposób stosunkowo prosty i niezawodny można udowodnić istnienie jakiegoś obiektu (bytu) idealnego na podstawie kryteriów istnienia obowiązujących dla rzeczywistości idealnych. Zazwyczaj odwołują się one do wnioskowania logicznego (głównie dedukcyjnego i per analogiam), oraz do technik stosowanych w dowodzeniu twierdzeń matematycznych.
Bezbłędne rozumowanie, albo operacje rachunkowe gwarantują udowodnienie hipotezy o istnieniu takiego obiektu tylko w tych rzeczywistościach, a nie w innych. Niestety, najczęściej z pobudek intencjonalnych i w zależności od potrzeb, twierdzi się w sposób zupełnie nieuprawniony, jakoby obiekt idealny istniał również w innych rodzajach rzeczywistości niż idealna, nawet w materialnej, co jest jawną bzdurą jak długo istnieje ostra granica między tym, co idealne i materialne.

Przykład 2: Istnienie boga
Błędnie twierdzi się, jakoby bóg istniał w naszym świecie i kosmosie zawsze i wszędzie w rzeczywistości materialnej i przyrodniczej (panteizm i panenteizm) na podstawie tego, że udowodniło się jego istnienie w rzeczywistości duchowej, religijnej lub wyobrażonej.
Znane są dowody formalne lub na podstawie spekulacji, prezentowane przez filozofów w różnych epokach. Budowano je na skrytym założeniu apriorycznym, że bóg istnieje. Tak np. w dowodach Akwinaty bóg istnieje a priori w myśli ludzkiej jako ostateczny cel lub ostateczna granica, pierwsza przyczyna, pierwszy motor, największa doskonałość i najwyższy byt.

W gruncie rzeczy są to pseudodowody, gdyż dowodzi się tego, co zawierała przesłanka wyjściowa. W ten sposób faktycznie udowadnia się istnienie boga jedynie w myśli ludzkiej, a więc w rzeczywistości pomyślanej (mentalnej, wyobrażonej, idealnej). Stąd można dojść do wniosku, że bóg jest tworem mózgu ludzkiego i poszukiwać tam jakichś obszarów stymulujących wiarę religijną, co przeczy dogmatom.
Współczesnych neotomistów nie zadowalają te formalne dowody na istnienie boga w rzeczywistości idealnej. Chcą jeszcze dowodów na istnienie boga w rzeczywistości materialnej (przyrodniczej), by można było uznać go za wszechobecnego w przestrzeni i czasie. W tym celu próbują wykorzystać osiągnięcia fizyki, kosmologii oraz biologii. Kłopot w tym, że w tych naukach o ostatecznej weryfikacji hipotezy o istnieniu czegoś decyduje doświadczenie. Ale nie myślowe (Gedankexperiment), religijne (objawienie) ani psychologiczne (emocjonalne i duchowe), lecz stricte fizyczne.

Dotychczas nikomu nie udało się udowodnić istnienia boga za pomocą takiego doświadczenia wykonywanego zgodnie z zasadami metodologii naukowej. W związku z tym doświadczenie fizyczne zastąpiono doświadczeniem sensorycznym. Jednak na podstawie doświadczenia sensorycznego można, co najwyżej, potwierdzić w jakimś sensie obecność śladów (znaków) boga w przyrodzie, ale nie jego istnienie. Zresztą dla fizyka istnieje tylko to, co bezpośrednio oddziałuje z obiektami swego otoczenia za pomocą znanych rodzajów oddziaływań fizycznych. Bóg, będąc bytem idealnym, nie może w ten sposób interagować.

Tak więc udowodnienie istnienia boga za pomocą doświadczenia fizycznego jest z góry skazane na niepowodzenie. Zresztą, w odróżnieniu od ludzi, bóg nie domaga się potwierdzenia swego istnienia, gdyż on „jest, bo jest”. Dlatego sam, kiedy chce i gdzie chce, zaznacza ślady swojej obecności w świecie sensorycznym i ukazuje je komu chce. Bez jego przyzwolenia żaden fizyk, ani ktokolwiek inny na drodze doświadczenia naukowego nie jest w stanie udowodnić jego istnienia, żeby nie wiadomo, co. A objawia się zazwyczaj tym, którzy nie uwierzyli apriorycznie w jego istnienie na gruncie swej wiary lub dociekań filozoficznych a więc ludziom słabej wiary, domagającym się dowodu namacalnego, jak „niewierny Tomasz”.

Przykład 3: Istnienie obiektów wirtualnych
Obszar rzeczywistości wirtualnej rozrasta się w niebywałym tempie wraz z postępem informatyki i cyfryzacji. Gwałtownie wzrasta liczba bytów wirtualnych. W związku z tym pojawiło się wiele problemów i pytań, na które trudno udzielić zadowalających odpowiedzi. Między innymi, pytanie o status ontologiczny obiektów wirtualnych i o ich istnienie. (Zob. W. Sztumski, Filozoficzny aspekt wirtualizacji i kwestia cyberontologii, w: L. Zacher (red.), Wirtualizacja. Problemy, wyzwania, skutki, 2013.)
Jedno jest pewne - one istnieją przede wszystkim, a może tylko, w rzeczywistości wirtualnej. Jednak z potwierdzenia ich istnienia w tej kategorii rzeczywistości („wirtualu”), nie wynika, że istnieją w rzeczywistości materialnej („realu”). Niemniej jednak wielu ludzi, przede wszystkim młodych i bezkrytycznych, twierdzi, że tak jest i traktuje obiekty wirtualne tak samo jak realne. Reflektują się dopiero wtedy, gdy doznają przykrego rozczarowania w konsekwencji takiego błędnego utożsamiania. Nie inaczej jest w przypadku weryfikacji istnienia bytów wyobrażonych.

Przykład 4: Istnienie obiektów medialnych
Obiektami rzeczywistości medialnej są wiadomości (komunikaty) kreowane przez ludzi. Nie są one powoływane do istnienia przez procesy dziejowe ani przyrodnicze. Z chwilą ich ogłoszenia stają się faktami medialnymi. Ich istnienie w tej rzeczywistości jest oczywiste i w zasadzie nie wymaga dowodu. Fakt medialny rozumiem jako zdarzenie lub stan rzeczy zawarty w treści komunikatu podawanego do publicznej wiadomości. W takim razie weryfikacja faktu medialnego sprowadza się tylko do udowodnienia prawdziwości treści komunikatu będącego bazą bytową danego faktu.

Z różnych względów - przede wszystkim politycznych - udowodnienie tego jest ogromnie ważne i zarazem trudne w takim samym stopniu. Stopień trudności zależy od czynników obiektywnych i subiektywnych. Zmniejsza się proporcjonalnie do liczby odbiorców, do których dociera dany komunikat, do częstotliwości powtarzania go, wizualnej i akustycznej mocy jego przekazu (sposobu ekspresji), jakości i wiarygodności mediów, autorytetu (prestiżu) i pozycji społecznej nadawcy itp. Natomiast rośnie proporcjonalnie do wzrostu poziomu świadomości adresatów i ich zasobu wiedzy, zdolności do krytycznego myślenia, stopnia nieufności i odporności na głoszone nowinki, stabilności poglądów i przekonań itd.

Od niedawna rzeczywistość medialną napełnia się lawinowo rosnącą liczbą fałszywych faktów medialnych za pomocą fake newsów. Można je zamieszczać anonimowo i bezkarnie na społecznych portalach internetowych (facebooku, instagramie i twitterze).
Okazało się, że nieprawdziwy fakt medialny jest skutecznym narzędziem w walce konkurencyjnej w różnych obszarach życia społecznego. Oczernianie ludzi, organizacji i instytucji jest zjawiskiem masowym, a dla trolli internetowych nawet intratnym. Postęp w dziedzinach technik szpiegowskich i hakerskich dostarcza coraz szerszych możliwości dla rozwoju tego procederu.

Fake newsy tworzy się nie tylko w formie werbalnej, ale także ikonicznej - w postaci autentycznych zdjęć osób lub sytuacji, ale specjalnie preparowanych i fałszowanych.
We współczesnej cywilizacji obrazkowej ikoniczne fake newsy są o wiele lepsze i efektywniejsze od werbalnych, ponieważ nie zmuszają do czytania komunikatu ze zrozumieniem i bardziej rzucają się w oczy odbiorcom, zwłaszcza gdy są realistyczne i odpowiednio przekoloryzowane.

Kreowanie fałszywych faktów medialnych postępuje coraz szybciej w sferze polityki. Pomagają one wygrywać wybory parlamentarne i prezydenckie oraz skutecznie zwalczać opozycję dzięki ośmieszaniu lub obrzydzaniu jej liderów. Im więcej fake faktów propaguje się, im większe jest natężenie i zasięg (odbiór) fake newsów, tym skuteczniej można zwalczać przeciwników. Dlatego rządy dążą do zawłaszczenia rzeczywistości medialnej, by mieć monopol na kreowanie, rozpowszechnianie i nagłaśnianie nieprawdziwych faktów medialnych, które służą ich interesom. Falsyfikacja fake faktów i fake newsów lub dementowanie ich jest przedsięwzięciem niezwykle trudnym, niekiedy wręcz niewykonalnym. Niech ktoś spróbuje - jak kiedyś Kazio w znanym kabarecie - udowodnić, że nie jest kaczorem! Łatwiej jest przykleić łatkę komu niż ją odkleić. A ludzie nagminnie nie czytają przeprosin ani sprostowań, tym bardziej, że zazwyczaj są one opóźnione (już nieaktualne) i słabo rozpoznawalne.

Przykład 5: Istnienie faktów historycznych
Nie ma chyba bardziej zakłamanej nauki niż historia w ogóle, a w szczególności, historia polityczna. Tutaj od dawna można wyżywać się w tworzeniu fałszywych faktów historycznych dotyczących wydarzeń dziejowych i biografii postaci historycznych. Wydawałoby się, że obecnie coraz trudniej można fałszować historię, ponieważ wciąż więcej ludzi rejestruje coraz więcej faktów, a ich dokumentacja jest coraz dokładniejsza, trwalsza i bardziej obiektywna, dzięki postępowi techniki zapisów dźwiękowych, fotograficznych, cyfrowych itp. To jednak złudzenie.

Po pierwsze dlatego, że prawdziwe dokumenty historyczne, znajdujące się w archiwach państwowych, są coraz bardziej utajniane i to na wiele dziesięcioleci, by osoby wścibskie (dziennikarze śledczy) i niepożądane, tj. niemiłe władcom, nie miały wglądu do nich.
Po drugie, funkcjonariusze różnych służb specjalnych (wywiadowczych), mający dostęp do tajnych dokumentów, celowo niszczą, albo fałszują niektóre z nich. Wszak „prawda w oczy kole” i jest niewygodna, albo politycznie niewskazana. A jeśli w dziejach brakuje jakiegoś faktu rzetelnego (prawdziwego), to w jego miejsce tworzy się wiele faktów domyślnych, zmyślonych lub kłamliwych na zamówienie określonych osób lub organizacji. Na dodatek, podaje się różne interpretacje prawdziwych, domniemanych lub fałszywych faktów historycznych.

Wskutek tego w rzeczywistości historycznej jest tyle różnych nieprawdziwych faktów w biografiach postaci historycznych oraz opisów faktów dziejowych i ich interpretacji, ile osób - profesjonalistów i amatorów - zajmuje się tym i ile potrzeba, a nawet w nadmiarze.
W konsekwencji historia staje się coraz bardziej nafaszerowana fake faktami po to, by w ich gąszczu było coraz trudniej poznać prawdę. Prawdziwe fakty znają tylko nieliczni dociekliwi badacze i świadkowie wydarzeń, chociaż oni też w jakimś stopniu deformują je nieumyślnie, np. z powodu luk w pamięci, albo niepełnego dostępu do dokumentów.

Co gorsze, tworzy się specjalne pseudonaukowe instytuty badawcze, w których naukowcy sprzedający się władcom (zjawisko „prostytucji naukowej”) naginają historię do panującej ideologii. Prześcigają się oni w tworzeniu fake faktów i propagowaniu ich na skalę masową. Po raz pierwszy w historii znaleźli się sprzedajni naukowcy, których misją nie jest dociekanie prawdy, tylko kreowanie fałszu.
Tacy pseudonaukowcy byli wcześniej w III Rzeszy Niemieckiej i w ZSRR w czasach stalinowskich, ale oni robili to dla idei. (Zob W. Sztumski, Fizyka i światopogląd, SN 12, 2007). Cel jest jasny.
Z jednej strony, chodzi o wybielanie postaci nikczemnych, ale gloryfikowanych przez władców, i czynienie z nich bohaterów narodowych i jednostki kultu, a z drugiej - o oczernianie, wymazanie z pamięci i pozbawianie czci postaci uczciwych, lecz nieuznawanych przez panujące aktualnie elity.
Tak było na przykład w naszym kraju w czasach tzw. komuny i jest obecnie, jak również na Ukrainie w czasach sowieckich i teraźniejszych i - być może - w innych jeszcze krajach. Odpowiednie instytucje i mass media podlegle władzy politycznej zasypują społeczeństwo odkryciami historycznymi, z których większość stanowią szokujące fake newsy propagujące fake fakty.

Strach pomyśleć, co stanie się z historią w przyszłości, jeśli kolejni władcy będą ją zmieniać według swojego widzimisię. Czy historia będzie jeszcze nauką o dziejach, czy zbiorem baśni z tysiąca i jednej nocy, wyssanych z palców polityków i przekształci się w subdziedzinę ideologii.
Historyczne fake fakty przeniknęły również do programów nauczania i podręczników historii, a bezkrytyczni lub zastraszani edukatorzy uczą o nich w szkołach. A potem dziwimy się, że raptownie pomniejsza się zasób rzetelnej wiedzy z historii i świadomość historyczna kolejnych pokoleń.

Rekapitulacja
Ludzie zawsze poszukiwali czegoś, na czym mogliby się wesprzeć, by czuć się pewnie i bezpiecznie. Dlatego wierzyli w realne istnienie jakiegoś punktu wyjścia i celu, jakiegoś prawdziwego bóstwa, jakiejś zasady porządkującej świat, jakiegoś niezawodnego człowieka lub obiektu urojonego itp. Wierzyli w ich istnienie i uporczywie dążyli do znalezienia ich.
W tych poszukiwaniach pomagali im w dobrej wierze filozofowie, teologowie, kapłani, prorocy, ideologowie, ale też ludzie podli - oszuści i spryciarze, którzy intencjonalnie mamili ludzi o ich istnieniu dla osiągania własnych korzyści.
Niestety, tych drugich jest coraz więcej. Możliwości pierwszych były i są ograniczone w przeciwieństwie do możliwości drugich. Wszak więcej można kreować kłamstw niż odkrywać prawd.

Możliwości tworzenia oraz upowszechniania fałszu znacznie powiększają się dzięki wspomaganemu przez postęp techniki rozwojowi współczesnej cywilizacji. Nigdy wcześniej nie było tylu fałszywych proroków, którzy wmawiali ludziom prawdziwe istnienie tylu złudnych punktów oparcia w postaci fake newsów, fake faktów i fake bytów, co teraz. Obecnie jest ich już wystarczająco dużo, by przesłoniły prawdziwe fakty i byty, by prawdziwe istnienie nie dało się odróżnić od fałszywego. Opieranie się na fałszywych bytach i faktach, poszukiwanie bezpieczeństwa w nich, upatrywanie w nich ideałów, punktów wyjścia oraz celów grozi nie tylko gorzkim rozczarowaniem, ale katastrofą życiową. Mając to na uwadze, warto przemyśleć kwestię istnienia ze względu na konsekwencje praktyczne.
Wiesław Sztumski

Wyróżnienia pochodzą od Redakcji.

 

 

 

 

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 19 styczeń 2025

Odsłon: 271

W czasach rozwoju kapitalizmu, któremu towarzyszyły epoki racjonalizmu, oświecenia, pozytywizmu, logicyzmu, neopozytywizmu, scjentyzmu i pragmatyzmu, dominowało myślenie logiczne ograniczone do logiki klasycznej oraz myślenie utylitarne. Dzięki temu dokonano wielu rewolucyjnych odkryć naukowych, wynalazków technicznych i stworzono nowe technologie, które przyczyniły się do niesamowitego postępu cywilizacyjnego, coraz większej efektywności pracy, oszczędności surowców i materiałów, wzrostu gospodarczego i pomnażania bogactwa kapitalistów.

Nic dziwnego, że ten sposób myślenia był i jest szczególnie ważny i uprzywilejowany. (1)
Z tego względu szkoły koncentrowały się głównie na uczeniu tych sposobów myślenia i nadal to robią. Nie byłoby w tym nic złego, gdyby te sposoby myślenia wystarczyły absolwentom w ich przyszłym życiu w ogóle, a w szczególności w pracy zawodowej, kształtowaniu właściwych postaw, tworzeniu adekwatnego wizerunku świata i sprawiedliwej ewaluacji ludzi i zjawisk. Niestety, nie wystarczają. Tego dowodzi praktyka.

Dlaczego? Z tej prostej przyczyny, że te sposoby myślenia niejako zmuszają do wąskiego, w istocie dwuwymiarowego postrzegania świata, który staje się coraz bardziej skomplikowany i wielowymiarowy. Kto nie postrzega go holistycznie - szerzej, głębiej, wielowymiarowo, wieloaspektowo i z różnych punktów widzenia - łatwo może zagubić się w nim. Dlatego w nowoczesnych szkołach powinno się nauczać także innych sposobów myślenia, które pomagają widzieć świat w całej jego złożoności i krasie, i tym samym ułatwiać człowiekowi przetrwanie w różnych sytuacjach życiowych, zwłaszcza krytycznych.

Wszystkie sposoby myślenia należy traktować jako w przybliżeniu jednakowo wartościowe. Zanim ten postulat zostanie wdrożony, ludzie mogą i powinni sami zadbać o to, by nie poprzestać tylko na myśleniu logicznym i pragmatycznym. Chyba, że nie są zdolni do tego, albo są tak leniwi i ogłupieni, że im się nie chce. Mówiąc o innych sposobach myślenia, mam na uwadze myślenie systemowe i inne sposoby myślenia oparte na emocjach, empatii, wierze, tradycji, doświadczeniu życiowym i rozsądku, a więc te, które składają się na myślenie holistyczne. Nigdy bowiem nie wiadomo, które z nich okaże się najskuteczniejsze w trudnej sytuacji, których jest coraz więcej.

Czym jest mądrość?

Jest kilka rodzajów definicji mądrości w zależności od tego, czy tworzy się je na gruncie filozofii, socjologii, psychologii, religii i rozumienia potocznego, a w każdym z nich znajduje się dużo różnych jej definicji. Ja rozumiem przez mądrość taki atrybut gatunkowy ludzi, który zawiera wiedzę naukową i pozanaukową nabywaną przede wszystkim z doświadczenia życiowego oraz umiejętność stosowania tej wiedzy w życiu codziennym jak i zdolność do wyciągania racjonalnych wniosków.
Mądrość pojmuję jako system wzajemnie powiązanych elementów, takich jak wiedza, doświadczenie, wartości, intuicja, umiejętności itd. Jest to system złożony, dynamiczny i otwarty, który ewoluuje. Sens mądrości i jej modele systemowe zmieniają się w zależności od kontekstu historycznego oraz w wyniku interakcji z środowiskiem społecznym i kulturowym, a w szczególności dzięki wymianie myśli między ludźmi.(2)

Efektem ewolucji mądrości może być rozwój, gdy zmiany ukierunkowane są na przyrost parametrów określających ją, albo regres, gdy zmiany powodują ubytek tych parametrów, albo postęp, jeśli z jakiegoś względu zmiany ocenia się jasko korzystne czy pożądane. Do rozwoju mądrości przyczynia się najbardziej postęp wiedzy i techniki.
Dzięki mądrości dokonuje się wyborów w sposób przemyślany, podejmuje się optymalne decyzje, rozwiązuje się rozsądnie problemy życiowe oraz rozumie się głębiej prawidłowości rządzące przyrodą, społeczeństwem, człowiekiem i relacjami międzyludzkimi.
Nikt nie rodzi się mądrym; nie potwierdzono dotychczas jakiegoś „genu mądrości”. Człowiek mądrzeje stopniowo z wiekiem. Jednak stąd nie wynika, że każdy staje się mądrzejszy w miarę starzenia się. Również młode osoby bywają bardzo mądre. Przecież mądrość nie bierze się z samej wiedzy i doświadczenia nabywanego w życiu, ale, też z samodoskonalenia się, głębokiej intuicji, empatii i rozumienia siebie oraz świata.

Mądrość jest systemem, którego struktura składa się z wielu cech, sposobów myślenia, relacji między nimi oraz interakcji. Wziąwszy to pod uwagę można zdefiniować mądrość po pierwsze, jako zbiór cech charakterystycznych i po drugie, jako zbiór sposobów myślenia.(3)
Im bogatsze są te zbiory, tym dokładniejsza jest definicja mądrości. Tak zbudowane definicje mają tę wadę, że żadna z nich nie odzwierciedla w pełni mądrości.

W skład struktury systemu „mądrość” wchodzą następujące sposoby myślenia: logiczne, racjonalne, krytyczne, kreatywne, systemowe, analityczne, projektowe, przedsiębiorcze, naukowe, refleksyjne, tradycyjne, „inaczej”, logiczne, retoryczne, aksjologiczne, intuicyjne, krytyczne, prospektywne, empatyczne, dialektyczne, potoczne. Ta lista sposobów myślenia nie jest kompletna. Jest ich więcej, a z czasem będzie ich przybywać.

Przedstawiony podział sposobów myślenia nie jest dysjunktywny. W wielu z nich występują powtórzenia i wzajemne przenikanie się. Jednak w każdym występuje co najmniej jedna cecha dominująca, która zawiera się w nazwie danego sposobu myślenia. Ze względu na nią odróżnia się sposoby myślenia od siebie. W konkretnych sytuacjach korzysta się tylko z jednego, albo kilku sposobów myślenia - z takich, dzięki którym najlepiej poznaje się świat i rozwiązuje swoje problemy.
Czy z daną osobą można wiązać jeden sposób myślenia? Tak, mimo że zna i korzysta z wielu, ponieważ tylko jeden dominuje w jego życiu, a mianowicie ten, który najczęściej stosuje.

Cechy człowieka mądrego

Następujące cechy przypisuje się mądrym ludziom:

• Głębokie rozumienie. Człowiek mądry nie tylko zna fakty, ale rozumie ich znaczenie i powiązania wzajemne. Potrafi spojrzeć na problem z różnych perspektyw i dostrzegać subtelności, które umykają uwadze innych osób.
• Refleksyjność i samopoznanie. Mądrość zazwyczaj wiąże się z umiejętnością analizowania własnych przeżyć, wyciągania wniosków z błędów oraz z autorefleksją. Mądry człowiek rozumie swoje braki; wie, czego jeszcze nie wie, i potrafi pracować nad sobą, by być coraz lepszym.
• Empatia i zrozumienie innych. Mądrość jest również umiejętnością spojrzenia z perspektywy drugiej osoby, odczuwania empatii i zdawania sobie sprawy z tego, że każdy ma swoją unikalną historię i indywidualne motywacje.
• Skromność i umiar. Mądrzy ludzie często przejawiają pokorę. Są świadomi złożoności świata i swoich ograniczoności poznawczych. Dlatego nie są przekonani o swej nieomylności.
• Umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Mądrość jest szczególnie przydatna w chwilach kryzysu, gdy emocje utrudniają myślenie racjonalne. Mądre osoby potrafią zachować spokój, dystansować się od zaistniałej sytuacji i obiektywnie spojrzeć na nią.
• Moralność i zasady etyczne. Mądrość nie polega jedynie na skuteczności decyzji, ale także na podejmowaniu ich w zgodzie z własnym sumieniem i zasadami moralnymi obwiązującymi w danej społeczności.

Uwaga końcowa

Przedstawiłem próbę zdefiniowania mądrości w ujęciu systemowym i holistycznym za pomocą sposobów myślenia, które są elementami struktury mądrości. Omówiłem je pokrótce, gdyż szersza charakterystyka spowodowałaby przekroczenie zwyczajowej objętości artykułu. Wskazałem też na zagrożenia implikowane przez cywilizację kłamstwa z charakterystycznym imperatywem „kłam, by przetrwać”, w której coraz szybszy jest regres mądrości. A przecież w społeczeństwie wiedzy, w epoce robotyzacji, digitalizacji, sztucznej inteligencji oraz wielu „mądrych urządzeń”, ludzie mądrych powinno być znacznie więcej niż głupich. Tymczasem jest na odwrót.

Można upatrywać wielu przyczyn tego zjawiska, głównie w sferach ekonomii, polityki, ideologii i edukacji. Ja dostrzegłem jeszcze jedną z nich w nieharmonijnym rozwoju i nauczaniu sposobów myślenia. To nie jest tak, że w naszych czasach, mądrość nie rozwija się. Świadczy o tym duża liczba doniosłych odkryć naukowych i wynalazków technicznych. (4)
A mimo to, postępuje masowe ogłupianie społeczeństw we wszystkich krajach*. Coraz więcej ludzi głupieje i coraz mniej mądrzeje za sprawą globalnego upowszechniania się ideologii konsumpcjonizmu i nieposkromionej pogoni z zyskiem. Do realizacji tych celów wystarczy mądrość pragmatyczna, biznesowa i menadżerska.

Wystarczy coraz mniejsza ilość osób mądrych korzystających z najnowszych urządzeń technicznych i technologii – ekspertów szczodrze opłacanych i zniewolonych przez oligarchów i właścicieli megakoncernów. Te elity nieformalnej władzy nad światem są krótkowidzami temporalnymi. Ich horyzont myślenia nie przekracza ram teraźniejszości. Dla nich nie ma znaczenia ani przyszłość świata, ani dobro kolejnych generacji. A, co gorsze, nie wiedzą o tym, albo ignorują to, że myślenie pragmatyczne musi być wspomagane przez inne sposoby myślenia, by było bardziej efektywne i przyczyniało się do większych zysków. Szkoły opłacane przez nich też nauczają bardziej sposobów myślenia pragmatycznego, aniżeli pozostałych systemów myślenia, które służy interesom garstki najbogatszych ludzi świata, a nie miliardom innych. (5)

Elementy struktury systemu „mądrość” sprzężone są ze sobą, jak naczynia połączone. Awaria jednego implikuje nierównowagę systemu, która prowadzi do rozpadu jego struktury. Dlatego postuluję, by wszystkie sposoby myślenia rozwijać i nauczać ich w takim samym stopniu, czyli w sposób harmonijny. Ale warunkiem koniecznym do realizacji tego postulatu jest porzucenie ideologii konsumpcjonizmu i chęci bogacenia się za wszelką cenę. Na to raczej nie zanosi się. Wiele osób wie o tym, ale zachowuje się obojętnie. Brakuje kogoś, kto zorganizowałby masy i porwał je do walki o wprowadzenie innej hierarchii wartości, gdzie priorytetowym imperatywem byłoby „być”, a nie „mieć”.
Wiesław Sztumski

Przypisy:

1. Sternberg, Robert J, Theory of Mental Self-Government: Thinking Styles, Cambridge University Press, 1997

2. Modele systemowe mądrości:
1) Berliński model mądrości, gdzie mądrość rozumiana jest jako forma wiedzy eksperckiej dotyczącej sensu życia i radzenia sobie z trudnościami. (Baltes, P. B., & Smith, J. (2008). The Fascination of Wisdom: Its Nature, Ontogeny, and Function. „Perspectives on Psychological Science”,3(1)
2) Model mądrości praktycznej rozumianej jak zdolność do podejmowania trafnych decyzji w konkretnych, często niejednoznacznych sytuacjach. Wymaga ona połączenia wiedzy teoretycznej z praktyczną oraz wrażliwości moralnej. (Schwartz, B., & Sharpe, K. Practical Wisdom: The Right Way to Do the Right Thing. Riverhead Books, 2010).
3) Model mądrości transcendentnej. Mądrość jest postrzegana jako integracja trzech wymiarów: poznawczego (wiedza i zrozumienie), refleksyjnego (zdolność do introspekcji i analizowania własnych myśli), afektywnego (wrażliwość na potrzeby innych). (Ardelt, Monika. Wisdom as Expert Knowledge System: A Critical Review of a Contemporary Operationalization of an Ancient Concept", Human Development”, 47(5), 2004).
4) Model mądrości duchowej. Mądrość duchowa jest zdolnością do poszukiwania sensu życia i wartości transcendentnych. Obejmuje zarówno rozwój osobisty, jak i oświecenie duchowe. (Vervaeke, John., Ferraro, Leonardo, "Relevance, Meaning and the Cognitive Science of Wisdom, "Phenomenology and the Cognitive Sciences”, 12(1), 2013.),
5) Model mądrości wspólnotowej. Model ten kładzie nacisk na kolektywną mądrość grup i społeczności, które wspólnie podejmują decyzje korzystne dla dobra wspólnego. (McCall, Michael W., Leadership and Wisdom: Reflections from Experience. CCL Press, 2002.)
Każdy z tych modeli oferuje inną perspektywę na mądrość jako zjawisko systemowe i dynamiczne, uwzględniające różne poziomy – od indywidualnego po wspólnotowy.

3. Styl lub sposób myślenia to preferencja dla reprezentacji i przetwarzania informacji w umyśle, co jest spójnym sposobem interakcji ze środowiskiem i adaptacji do nowych informacji. (Sternberg, R. J., Thinking styles. New York, NY, Cambridge University Press, 1997)

4. Oto lista najważniejszych odkryć naukowych i wynalazków technicznych w Polsce w XXI wieku: grafen o wysokiej jakości, satelita naukowy Lem, drukarka 3D Zortrax, łazik marsjański, robot chirurgiczny Robin Heart, perowskity, biodegradowalne naczynia i opakowania, mechanizmy transportu leków bezpośrednio do komórek nowotworowych, sztuczna skóra stosowana w leczeniu oparzeń i ran, oraz nowe materiały luminescencyjne. Uniwersytet Warszawski odgrywa istotną rolę w rozwoju algorytmiki i kryptografii w Polsce i na świecie. Oto najważniejsze osiągnięcia w tych dziedzinach: badania nad kwantową kryptografią, algorytmami losowymi i dynamicznymi oraz kryptografią opartą na krzywych eliptycznych.

5. Raporty Ministerstwa Edukacji Narodowej pokazują, że w Polsce rozwija się przede wszystkim myślenie analityczne (głównie na matematyce) i odtwórcze (pamięciowe), a kreatywne, praktyczne i systemowe są niedoceniane lub zaniedbywane; inne sposoby myślenia rozwijają się w stopniu ograniczonym.

*p. Jesteśmy coraz głupsi SN Nr 1/25