banner



  Główną ideą, jaką zawiera w sobie termin „elita", jest pojęcie wyższości; tylko to pojęcie uznaję.

                                                  (Vilfredo Pareto)

 


sztumski nowySłowo „elita”, stosowane w nauce od około dwustu lat, wywodzi się z łacińskiego słowa eligere (wybierać), albo ze starofrancuskiego eslite (lub eslit), które jest imiesłowem czasu przeszłego od czasownika eslire lub exlegere (wybierać). W zasadzie, wszystkie potoczne rozumienia i naukowe definicje elity zawierają słowa kluczowe: wybór, wybierać albo wybrany (również wyborowy, wyselekcjonowany na drodze konkursów, testów, badań opinii publicznej itp.) na podstawie kryterium jakości, czyli stwierdzenia co najmniej jednej cechy wyróżniającej in plus jakiś zbiór ludzi spośród innych.
Dla przykładu, według Merriam-Webster Dictionary elita to lepsza część społeczeństwa, albo grupa osób, które z racji pozycji lub edukacji posiadają dużo władzy lub wywierają znaczący wpływ na społeczeństwo.
W innych słownikach encyklopedycznych oraz w publikacjach polskich i zagranicznych elitę określa się jako:

  • Grupę ludzi, która z racji posiadanych dóbr, pełnionych funkcji lub pewnych cech zajmuje uprzywilejowaną pozycję w stosunku do reszty społeczeństwa.
     
  • Każdą najwyżej umiejscowioną grupę w jakiejś społeczności, wyróżniającą się m.in. wielkością wpływów oraz zakresem władzy politycznej i społecznej.
     
  • Gremia przywódcze wyłonione poprzez rozmaite selekcje społeczne. (Zob. J. Sztumski, Systemowa analiza społeczeństwa, Wyd. Śląsk, Katowice 2013, s. 89)
     
W ten sposób elity przeciwstawia się reszcie społeczeństwa, czyli tzw. masom społecznym charakteryzującym się przymiotami przeciętnymi lub niższymi.

A zatem, każdy, kto zajmuje wyższą pozycję w hierarchii społecznej, jest lepiej wyedukowany, wpływowy, bogatszy lub sprawuje odpowiednią władzę (jakiś wysoki urząd) zaliczany jest ex definitione do elity.
 

W strukturze społecznej wyróżnia się porządki hierarchiczny i równorzędny (mozaikowy). Według nich uporządkowane są również elity (elity wyższe, niższe, albo równorzędne). W zależności od przynależności klasowej (warstwowej), wykonywanego zawodu albo/oraz sprawowanych funkcji, wyróżnia się wiele rodzajów elit, jak np. arystokratyczne, robotnicze, polityczne, partyjne, intelektualne, naukowe, wojskowe, finansowe, sportowe, artystyczne, biznesowe itd. W tej wielości elit jedna i ta sama osoba może być równocześnie członkiem kilku z nich; może też przemieszczać się od jednej elity do drugiej.
 

Przynależność do jakiejś elity automatycznie czyni człowieka pomazańcem, który powinien mieć niekwestionowany autorytet i cieszyć się powszechną aprobatą. Problem jednak w tym, że to, co powinno być z mocy definicji, rzadko pokrywa się z tym, co faktycznie jest w realnym świecie. Z tego względu członkowie elit różnie są oceniani i traktowani przez resztę ludzi, ostatnio coraz częściej negatywnie. Bowiem okazało się, że proporcjonalnie do rozwoju demokracji i upowszechniania się w neoliberalizmie antykultury, tj. kultury budowanej na antywartościach, coraz więcej osób zaliczana jest do różnych elit na podstawie selekcji negatywnej, czyli wyróżniania się od mas in minus, albo ulega deklasacji w czasie przynależności do elit. (Przynależność do elity nie jest stała ani dziedziczna, lecz czasowa i przypadkowa, chociaż, jeśli ktoś należał kiedyś do jakiejś elity, to przechodzi niejako do historii - nieważne, czy jako bohater pozytywny, czy negatywny.) 
Coraz częściej zaskakują nas wiadomości o szmaceniu się lub zwykłym prostytuowaniu się ludzi łasych na pieniądze należących do elit, którzy dotychczas uchodzili za osoby nieskazitelne, kultowe lub sztandarowe. Dotyczy to przede wszystkim elit politycznych i elit władzy. (Zob. W. S., Degrengolada elit politycznych , SN Nr 6-7,2014)

Czy „elita” jest elitą?

Z wyżej wymienionych powodów przytoczone powyżej definicje elity odpowiadały dawniejszym realiom, kiedy elity nie były tak liczne jak obecnie i składały się z jednostek naprawdę wybitnych i wartościowych pod każdym względem. To nie znaczy, że dawniej wśród elit nie było również ludzi przypadkowych i niegodziwych. Zawsze znajdowali się tacy, którzy nie zasługiwali na miano elity, ale nie było ich tak wiele jak obecnie i było to zjawisko marginalne, a nie nagminne i upubliczniane w skali globalnej. Teraz krążące definicje elity nie odzwierciedlają już tego, czym były one dawniej, kiedy przynależność do elity była uwarunkowana posiadaniem kryształowego charakteru i wysokiej kultury, nie tylko osobistej.

Na mocy kryteriów zawartych we wciąż jeszcze obowiązujących, chociaż nieadekwatnych definicjach elity, mogą być wprowadzane do niej różne indywidua „wyróżniające się” nagannymi cechami charakteru, niskim poziomem kultury i edukacji oraz moralnością ufundowaną na antywartościach. Ostatnio osobnicy należący do elit wyróżniają się od mas bardziej in minus aniżeli in plus.

O przynależeniu do elit decyduje dalekie odstawanie od przeciętności mas społecznych, głównie ze względu na skuteczność działań, ale również ze względu na bogactwo, władzę, wpływy i pozycję, nawet, gdy osiągnęli to wszystko i pomnażają w sposób przestępczy, albo nieetyczny. Jeśli nawet w składzie teraźniejszych elit znajdą się jednostki uczciwe i godne, to te o słabym charakterze nikczemnieją pod wpływem presji środowiska. W efekcie, resztki dawniejszych autentycznych elit są permanentnie wypierane przez pseudoelity.

Oprócz tego, funkcjonują tzw. elity negatywne, składające się wyłącznie, albo w mocno przeważającej części z jednostek złych, jak np. elity bandytów lub oszustów. A mimo to, w wyniku myślenia stereotypowego, społeczeństwo przywykło do traktowania na równi elit i pseudoelit en bloc i bez wyjątku jako wysoce wartościowych, uwielbianych i nieposzlakowanych grup ludzi, stawianych za wzory do naśladowania. Trzeba uświadomić masy o tym, że elita pojmowana i postrzegana przez masy jeszcze nie tak dawno temu, nie jest tym, co teraz, żeby uwolnić ludzi ze złudzeń i odczarować zafałszowany obraz rzeczywistości społecznej.

Celebryci w roli elity

Oprócz elit, istnieją w społeczeństwach inne grupy osób wybijających się („wybranych”), wpływowych, a nawet sprawujących władzę w pewnym sensie nad masami. Są to tzw. celebryci, czyli jednostki popularne, zazwyczaj znane ogółowi dzięki nadzwyczaj częstemu pokazywaniu ich w mass mediach, głównie w telewizji (popularne programy, seriale, reklamy) i w prasie kolorowej. Słyną one z zaskakiwania widzów, słuchaczy i czytelników nie tyle talentem, artyzmem i znawstwem, co z szokowania nieprzewidzianym i urągającym zasadom poprawnego zachowania się, dziwacznym wyglądem, ubiorem i stylem bycia odbiegającym od normalnego oraz niekonwencjonalnymi manierami. Dlatego wzbudzają zainteresowanie rozbudzane upublicznianiem różnych ciekawostek z ich życia, nieraz intymnych i pikantnych, prawdziwych lub zmyślonych. A z drugiej strony, wzbudzają podziw i czasem zazdrość.  

Wielu ludzi, zwłaszcza młodych, czyni ich swymi idolami, chce ich naśladować i tworzy swoisty ich kult, organizując się w zbiorowości fanów gotowych bezwzględnie podporządkować się im i wszystko dla nich poświęcić, nawet własne bogactwo lub życie. W ten sposób celebryci uzyskują mimowolnie władzę nad innymi. Celem życiowym dużej liczby dzieci i młodzieży oraz ich rodziców jest zaistnienie w roli celebryty, bo dzięki temu człowiek staje się kimś znanym i chętnie kupowanym, a w konsekwencji majętnym.
Celebrytami robi się ludzi różnych profesji, chociaż najczęściej przedstawicieli środowiska sportowego, dziennikarskiego i artystycznego (aktorów, piosenkarzy, uczestników reality show). Charakteryzuje ich - nie wszystkich, lecz znaczną część - niezwykły tupet, arogancja, nonszalancja i brak poszanowania dla ogólnie przyjętych norm, konwenansów oraz uznawanych wartości.

Pod tym względem oraz z uwagi na sprawowanie nieformalnych rządów, ale mimo to jakiejś władzy, i wywierania wpływu (zazwyczaj złego) na masy społeczne są oni podobni do współczesnych elit politycznych i nie tylko takich. Celebrytą nie musi być i na ogół nie bywa gwiazda estrady, znakomity aktor czy śpiewak, wybitny naukowiec czy specjalista (ekspert) ani człowiek o powszechnie uznawanym autorytecie. Celebryci nie kreują się sami, lecz są tworem różnych ludzi (organizacji) działających z pobudek interesownych, gdyż na celebrytach i dzięki nim można zarabiać duże pieniądze.

Rola elit

Rolę elit opisują funkcje spełniane przez nie w życiu społeczeństwa, a w szczególności mas społecznych. A są one liczne i wielorakie. Do najważniejszych należą:

  • Opiniotwórcza (elity, dzięki silnym oddziaływaniom na świadomość reszty społeczeństwa, które wciąż darzy je ogromnym zaufaniem, kształtują poglądy i opinie, które masy przyswajają sobie i traktują jak własne);
     
  • Edukacyjna (elity, zazwyczaj wyróżniające pod względem wykształcenia i różnych cech, dzielą się z masami swoją wiedzą, mądrością i umiejętnościami);
     
  • Kontrolna (elity sprawdzają poczynania różnych ludzi i instytucji ze względu na obowiązujące normy prawne, obyczajowe itp.);
     
  • Organizatorska (elity motywują masy do tworzenia ruchów społecznych, manifestacji, wystąpień publicznych itp. za lub przeciw komuś lub jakimś negatywnym zjawiskom społecznym);
     
  • Aksjologiczna (elity implementują wartości i normy etyczne uznawane przez siebie i stają w ich obronie);
     
Podział na elity i masy

 

Elity są niezbędnym składnikiem pejzażu społecznego w państwach zarządzanych centralistycznie, w których władza, gospodarka i organizacje uporządkowane są pionowo (hierarchicznie). Tam na najwyższym szczeblu umiejscowią się grupy skupiające władzę, czyli elity polityczne, ekonomiczne i inne, które podporządkowują sobie pozostałe grupy społeczne i masy.
Cechą ustrojów centralistycznych jest elitaryzm oraz związane z nim poczucie niesprawiedliwości społecznej, przede wszystkim przez grupy nieelitarne.
Inaczej jest w państwach decentralistycznych, gdzie władza, gospodarka, organizacje i warstwy społeczne uporządkowane są poziomo, równolegle i równorzędnie. Tam władza spoczywa w rękach rozmaitych grup znajdujących się na tym samym szczeblu drabiny społecznej i niepodporządkowanych sobie; jest podzielona i rozproszona.

Rozwój neoliberalizmu zmierza do zupełnej decentralizacji struktury społeczeństwa, w wyniku pozbawienia elit (przede wszystkim politycznych) ich roli przywódczej i w ogóle racji istnienia w strukturze państwa, a w konsekwencji do zniesienia elitaryzmu i budowy społeczeństwa na zasadzie egalitaryzmu, bliskiej zasadzie kolektywizmu. Dlatego tworzy się rozproszone centra władzy i różne formy społeczeństw egalitarnych, jak np.
samorządne, samoorganizujące się oraz obywatelskie.
Rugowanie elit ze struktury społeczeństwa postępuje proporcjonalnie do przejmowania ich ról przez inne zbiorowości społeczne, między innymi przez celebrytów, a także społeczności i grupy funkcjonujące w cyberświecie (portale społecznościowe, hakerzy itp.). Faktycznie ich funkcje społeczne są takie same jak elit i nie wiadomo, kto bardziej rządzi masami – elity polityczne korzystające z arsenału propagandy, czy celebryci, albo grupy działające w świecie wirtualnym, posługujące się innymi środkami oddziaływania na świadomość mas. Jak by nie było, są one już poważną konkurencją i zagrożeniem dla elit politycznych.


Elitarnie czy powszechnie?


Proces pomniejszania znaczenia elit, głównie w państwach wysoko rozwiniętych pod względem ekonomicznym i politycznym, postępuje coraz szybciej. Do erozji elit przyczyniają się czynniki zewnętrzne (ustrój społeczny, gospodarczy i nowatorskie idee socjologiczne) i wewnętrzne (rozkład moralny).
Odpowiedź na pytanie, który ustrój jest lepszy – elitarny czy egalitarny – jak zwykle zależy od kryteriów obiektywnych i subiektywnych, wywodzących się z koncepcji tradycyjnych, albo postępowych. Dziś trudno jest dokonać takiej oceny.
Niemniej jednak, badania pokazują, że na razie większość ludzi woli porządki hierarchiczne niż paralelne, chociaż z drugiej strony, odnosi się krytycznie do polaryzacji społeczeństwa na elity i masy i do samych elit.  
Na przykład, na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w Niemczech w 2012 r. okazało się, że na pytanie, czy nierówności społeczne są tam uzasadnione i sprawiedliwe, około trzech czwartych respondentów z grup nieelitarnych odpowiedziało przecząco i nawet wielu członków elit, bo aż 43%,
również podziało ten pogląd.
(Zob. M. Hartmann,
Deutsche Eliten: Die wahre Parallelgesellschaft?, w: Aus Politik und Zeitgeschichte, Bundeszentrale f. Politische Bildung, Nr 15, 2014
)

Konkludując, pojęcie elity zmienia się w zależności od warunków politycznych, ekonomicznych, technologicznych i wraz z rozwojem świadomości społecznej. Coraz mniej jest też elit w ich dawnym rozumieniu, które jest wciąż powszechne.
Elity przestają grać wiodącą rolę w społeczeństwie; coraz częściej i w większym stopniu wyręczają je inne grupy.
I wreszcie: implementacja i postęp neoliberalizmu prowadzi nieuchronnie do budowy państw, w których fundamentem porządku społecznego nie jest zasada elitaryzmu, lecz egalitaryzmu.

Wiesław Sztumski