banner


Hic  habitat  felicitas *
, czyli tu mieszka szczęście

 

Czarnecki-do zajawkiEuropa była córką Agenora, władcy fenickiego miasta Sydon. Jak pisze Jan Parandowski w Mitologii, (kwalifikując mit o Europie do tzw. legend tebańskich), była to najpiękniejsza, najseksowniejsza – jakbyśmy dziś powiedzieli – kobieta na Ziemi. Rzecz gustu i pojęcia piękna…  Lubiła spacery nad morzem, zbierać kwiaty, tańczyć, bawić się. Wiodła więc żywot młodej, pięknej, beztroskiej (zapewniał to zapewne status jej ojca) osoby. 50, 60 lat temu nad Wisłą byśmy powiedzieli o niej i jej towarzystwie - bananowa młodzież. Dziś opis tej sytuacji, znaczenia tego pojęcia krąży wokół pojęcia raver.  

Razu pewnego na łące nadmorskiej spotkała białego Byka. Miał lśniącą sierść, rozłożyste i pełne powabu rogi, był wypasiony, buńczuczny, hardy, ale jednocześnie stąpał lekko i delikatnie, nie gniotąc trawy, ziół i kwiatów na łące. Został więc z zaciekawieniem i sympatią  otoczony przez Europę i jej fraucymer (Byk w bliskowschodnio-lewantyjskiej kulturze symbolizował męskość, płodność, jurność; dziś mówimy w tym kontekście o kulturze czy syndromie macho).

Z opowieści Parandowskiego wyłania się barwny (jak na czasy, w jakich tworzył Mitologię) obraz  igraszek  dziewcząt z Bykiem, jak choćby lizanie aksamitnym językiem Byka dłoni dziewcząt, czy zabawy na łące.  Oplecionego wieńcami kwiatów, obłaskawionego Byka-albinosa, dosiada Europa: kroczą przez łąkę, a wokoło  fraucymer bawi się, tańczy. (Sekwencja z kobietą dosiadającą symbolu płodności, męskości, seksu – byk, koń, słoń – powtarza się wielokrotnie w kulturze europejskiej  i indoeuropejskiej. Współcześnie jest to np. doroczny przejazd konno Lady Godivy ulicami angielskiego Coventry).  

W pewnej chwili Byk z dziewczyną na grzbiecie  jednym gigantycznym susem skacze do Morza Śródziemnego i odpływa, unosząc w siną dal zaskoczoną, przerażoną (lecz może tylko pro forma, dla zachowania twarzy przed fraucymerem – bo tak wypadało), ale może i zadowolą Europę. 
 

Bykiem, oczywiście, był Zeus, mężczyzna w sile wieku, dojrzały, bóg bogów, pan wszechrzeczy, który (jak to często u panów w tym wieku)  przeżywał trzeci lub  czwarty oddech młodości. Zakochany bez pamięci w pięknej Europie, postanowił ją porwać, zniewolić i dać upust swym żądzom. Posejdon – władca mórz i oceanów – tak wygładził taflę wody, aby Byk z Europą na grzbiecie mógł spokojnie żeglować ku północy. Orszak Nereid na delfinach otoczył parę, a Afrodyta – stojąc  w olbrzymiej muszli ciągnionej przez trytony - obsypywała Europę kwiatami i roztaczała wokół niej wonności.  Płynęli na Kretę, gdzie Zeus dla swej oblubienicy wybrał i przygotował w olbrzymiej i przepięknej grocie kryjówkę oraz miejsce miłosnych uciech. Przed grotą stał olbrzymi, rzucający cień i maskujący wejście, rozłożysty klon.


                                   *          *          *


Wiemy więc czym mityczna Europa była. Kultura rzymsko-hellenistyczna (tak jak limesy Imperium Rzymskiego) zatrzymuje się w I tysiącleciu nowej ery na Renie i Dunaju. Oddziaływanie – w formie peryferyjnej, luźnych wpływów kulturowych (świadczą o tym dość liczne artefakty archeologiczne znajdowane na wschód i północ od tych rzek) – sięga jeszcze w Europie Środkowej Łaby, na Bałkanach dotyczy to Dacji. Dalej, w głąb kontynentu, te wpływy są coraz słabsze.

Próbom podbojów krain i terenów między Renem a Łabą oraz ich kolonizacji na kształt np. Galii czy Wysp Brytyjskich, kres ostateczny położyła klęska legionów rzymskich w II w. n.e. w Lesie Teutoburskim (łac. Teutoburgensis Saltus). To pasmo niewysokich wzgórz ciągnące się na północ od dzisiejszego miasta Bielefeld między rzekami Wezerą i Ems w zachodnich Niemczech. Legiony  rzymskie - XVII, XVIIIXIX - zostają rozgromione, ginie ponad 20 000 legionistów, a ich wódz - Publiusz Kwintyliusz Warus - popełnia ze sromoty samobójstwo.


Numery tych legionów nigdy już w historii Rzymu nie zostają powtórzone z racji rozmiarów blamażu oręża rzymskiego, hańby i utraty symboli legionowych. Tę klęskę zadają Rzymianom połączone siły germańskich plemion (podstawę stanowią Cheruskowie) w liczbie ok. 40 tys. żołnierzy pod dowództwem Arminiusa.

Ponad 700 lat później w pobliżu tego samego miejsca Karol Młot gromi Sasów, podporządkowując ich władzy Franków. Imperium jego wnuka Karola Wielkiego swym maksymalnym  zasięgiem opiera się o Łabę. Na wschód i północny-wschód od niej są to już terytoria opanowane przez plemiona Słowian. 


Ciekawostką jest, że aspekt ów podnosi wielu autorów polskich i zachodnich zauważając, iż na Łabie de facto (z niewielkimi korektami) od roku 1945 do 1990 przebiega granica między Zachodem a Wschodem wedle pojałtańskiego podziału ideologiczno-systemowego (tak jak daleko na Zachód sięga NRD i faktyczna obecność Armii Radzieckiej).

Ten podział w zasadniczym kontekście widać nawet dziś, kiedy to Unia Europejska sięgnęła Narwy, Jeziora Pejpus, Bugu i Prutu.

Skutek tego podziału to latynizacja kultury wyrażona wdrożeniem prawa rzymskiego na tym obszarze, rozwój form feudalizmu,  a następnie -kapitalizmu oraz wynikający z tego charakter gospodarki (model  folwarczno-rolno-ziemiański funkcjonujący na wschód od Łaby – w Prusach, I RP, na Węgrzech – oparty o autarkiczną strukturę organizacji produkcji lub eksport nisko przetworzonych produktów i związane z tym zapóźnienie cywilizacyjno-innowacyjne), a co za tym idzie – określona struktura społeczna, styl sprawowania władzy, mentalność, etc.

Ten wpływ i to piętno kultury rzymsko-hellenistycznej - tak jak w pierwszych wiekach nowej ery - powoli rozmywają się, glajchszaltują, nikną, popieleją w otwartych, niczym nieograniczonych przestrzeniach na wschód od Łaby, nie poprzecinanych ( aż po Ural) żadnym znaczącym pasmem górskim. Teren jest płaski, od czasu do czasu zaburzony polodowcowym krajobrazem obfitującym we wzgórza, jeziora i piaszczyste ozy. Zanik tego piętna rzymsko-helleńskości porównać możemy do echa, jakie słyszy wędrowiec zmierzający na Wschód, ku Azji. Piętno tej kultury znika w stepach Kazachstanu, Mongolii, Chin, czy bezkresnej Syberii.

 

Lecąc samolotem z Abakanu do Moskwy, (ze Wschodu ku Uralowi), widziałem te przestrzenie, te odległości, ten bezkres. I doświadczałem uczucia zupełnie odmiennego od doznań europejskich: tu co chwila jest granica – umowna bądź nie, którą  mamy w głowach, w językach, w kuchniach… Tam jednak przestrzeń i poczucie bezkresu glajchszaltuje wszystko. Przestrzeń i czas, i pulsująca przyroda …


Regiony na wschód od Łaby i na północ od Dunaju służyły zawsze Zachodowi jako zaplecze surowcowo-rolne, stanowiąc przy okazji źródło taniej siły roboczej. Uboższe, zapóźnione cywilizacyjnie – z racji trwania gospodarki folwarcznej – bez potencjału twórczej myśli (np. technicznej czy w przedmiocie idei), traktowane były jako typowe półkolonie.
Czy i dziś wielu ludzi z tych regionów nie odczuwa tego, mimo przynależności do gigantycznie powiększonej Unii Europejskiej? Czy czasem nie stąd biorą się sukcesy parlamentarne skrajnie prawicowych, nacjonalistycznych i ksenofobicznych ugrupowań? Bo nie mają one nic wspólnego z powszechnie głoszonymi hasłami równości, solidarności czy braterstwa, mającymi spajać wspólny europejski dom i społeczeństwa tu żyjące.


Klasycznym tego przykładem niech będzie powszechna opinia Niemców ze Wschodu (z dawnej NRD) o swoich ziomkach z NRF po zjednoczeniu Niemiec. Podział na Wesich i Osich – nadal, mimo braku granicy - dotyczy nie tylko poziomu życia i jego standardów, ale także mentalności i kultury, ugruntowanej nie tyle przez 45 lat istnienia NRD, ale przede wszystkim przez  tzw. długie trwanie.  


Kilkadziesiąt  lat temu zapytano Wielkiego Sternika Mao Zedonga (I Sekretarz Komunistycznej Partii Chin) co sądzi o Europie: „to taki mały półwysep na zachodnich krańcach Azji - odparł z typową dla chińskiej mentalności i kultury dezynwolturą Przewodniczący Mao.  

 

                                *          *          *

 

Kto był więc wczoraj, kto jest dziś, a kto będzie jutro i pojutrze tym Bykiem porywającym Europę? Czy tak jak przez ostatnie dwa wieki – w każdym wymiarze – będzie to nadal Ameryka? Ta swoista hybryda kultury rzymsko-hellenistycznej, przepoczwarzonej w średniowieczu przy pomocy chrześcijaństwa w zachodnioeuropejską, a po irredencie 13 kolonii w Nowym Świecie w końcu XVIII wieku określana jako łacińsko-atlantycka?

A może w związku z rosnącym znaczeniem wielkich tygrysów azjatyckich – Chin, Indii, a poniekąd i Rosji (będącej znaczącym zwornikiem tych dwóch światów), Bykiem stanie się mityczna Azja? Owo porwanie (oby bez  zawieruchy wojennej)  może się  przecież zrealizować w innych przestrzeniach: gospodarki, ekonomii, sposobu sprawowania władzy, stosunku do praw człowieka, hierarchii potrzeb i wartości, etc.

 

Ktoś może więc zapytać – nie bez racji - czy dziś tym Bykiem nie jest właśnie Europa, uwodząca, porywająca (de facto, choć bez przemocy), pociągająca i przyciągająca zarazem Innego? Owo porwanie dla emigrantów przybywających na Stary Kontynent kojarzyć się może z utratą własnej tożsamości, wynarodowieniem i alienacją w społeczeństwie, do którego weszli, co skutkuje różnymi zagrożeniami.

Takie skojarzenia są uprawnione, gdyż czyni to Europa nie jako Byk-albinos vel Zeus bezpośrednio, ale poprzez syreni śpiew kuszący żeglarzy  lub powaby i wdzięki Kirke (która dzięki nim trzymała Odyseusza przez rok na swej wyspie Ajai).


Czy porwania poprzez syreni śpiew lub powaby Kirke są trwałe i ostateczne, czy to jest jedynie efemeryda, jakich w historii było sporo, pokaże przyszłość. Bo czy stanie się Europa mitologicznym Bykiem czy smokiem wawelskim (umierającym z racji swej żarłoczności i łakomstwa) zależy tylko i wyłącznie od niej samej.
Czy poprzestanie na racjach rozumu, które legły u podstaw założycielskich fundamentów dzisiejszej Europy, a wywodzących się z Oświecenia, czyli  Europa od Atlantyku po Kamczatkę?
Czy powróci do namiętności, afektów, a przy tym nadal będzie ulegać amerykanizacji życia i myślenia, zachowując się jak ubogi krewny Big Brothera i tym samym stając się  półkolonią Wuja Sama?

Wybór drogi będzie zależeć tylko od światłych, otwartych, nonkonformistycznych i zarazem przyszłościowo patrzących – na dekady do przodu – Europejczyków. Tylko czy dziś tacy są w elitach politycznych i mainstreamowych Starego Kontynentu?  

Radosław S. Czarnecki


Powyższy tekst otworzył dyskusję na temat „ Europa: czym była, czym jest, czym nie będzie”, jaka odbyła się w dn. 2.06.2015 we wrocławskim Kalamburze w ramach comiesięcznych spotkań przy okrągłym stole, organizowanych przez Mistrza Sztuk Wyzwolonych, twórcę teatru Kalambur, animatora kultury i znaczącej osobowości na kulturalnej mapie Wrocławia, Bogusława Litwińca.


* Napis umieszczony nad wejściem do lupanaru w Pompejach odkopanego podczas prac archeologicznych